از بارداری تا تولد در فضا؛ فانتزی علمی یا فاجعه زیستی؟

غزال زیاری: با شدت گرفتن برنامه‌ریزی‌ها برای سفر به مریخ، منطقاً سؤال‌ها و ابهام‌ها دربارهٔ نحوه سازگاری بدن انسان با فضا هم شدت می‌گیرد. یک سفر رفت‌وبرگشت به سیاره سرخ به‌اندازه‌ای طولانی خواهد بود که ممکن است فردی در طول آن باردار شده و حتی زایمان کند.

اما آیا بارداری در فضا امکان‌پذیر است و می‌تواند به‌سلامت ادامه پیدا کند؟ و اگر نوزادی در فضا و دور از زمین به دنیا بیاید، چه خواهد شد؟

بیشتر ما به‌ندرت به خطراتی فکر می‌کنیم که پیش از تولد از آن‌ها جان سالم به دربرده‌ایم. مثلاً، حدود دوسوم از جنین‌های انسانی پیش از تولد از بین می‌روند و اکثر این موارد در چند هفته ابتدایی پس از لقاح و زمانی که فرد حتی از بارداری‌اش آگاه نیست رخ می‌دهد.

بارداری را می‌توان زنجیره‌ای از مراحل زیستی در نظر گرفت؛ هر مرحله باید به ترتیب مشخصی انجام شود و هر یک احتمال موفقیت خاص خودش را دارد. روی زمین، می‌توان این احتمال‌ها را با استفاده از پژوهش‌های بالینی و مدل‌های زیستی تخمین زد. حالا در پژوهشی جدید به این موضوع پرداخته‌شده که چگونه همین مراحل ممکن است در شرایط دشوار فضا دستخوش تغییر شوند.

جاذبه صفر و حاملگی

میکرو جاذبه یا تقریباً بی‌وزنی که در سفرهای فضایی تجربه می‌شود، ممکن است لقاح را از نظر فیزیکی دشوارتر کند، اما احتمالاً تأثیر چندانی بر جریان بارداری پس از لانه‌گزینی نخواهد داشت. درهرحال زایمان و مراقبت از نوزاد در شرایط بی‌وزنی به‌مراتب سخت‌تر خواهد بود.

چرا که در فضا، هیچ‌چیز ثابت نمی‌ماند؛ مایعات شناور می‌شوند، انسان‌ها نیز همین‌طور و همین مسئله روند زایمان و نگهداری از نوزاد را نسبت به کره زمین (جایی که جاذبه در همه‌چیز از وضعیت بدنی تا تغذیه دخیل است) بسیار پیچیده‌تر و به‌هم‌ریخته‌تر خواهد کرد.

باید این را هم در نظر داشت که جنین به‌طور طبیعی در مایع آمنیوتیک داخل رحم که محیطی شبیه به میکروجاذبه است، شناور و معلق است و رشد می‌کند. در حقیقت، فضانوردان برای آموزش راهپیمایی فضایی از مخازن آب که شرایط بی‌وزنی را شبیه‌سازی می‌کند، استفاده می‌نمایند. بدین ترتیب، رحم خودش یک شبیه‌ساز میکروجاذبه است؛ اما جاذبه تنها بخشی از ماجراست.

اشعه‌های کیهانی

خارج از لایه‌های حفاظتی کره زمین، تهدید به‌مراتب جدی‌تری وجود دارد: پرتوهای کیهانی.

این ذرات پرانرژی (یعنی هسته‌های اتمی لخت) با سرعتی نزدیک به نور در فضا حرکت می‌کنند. این‌ها اتم‌هایی هستند که همه الکترون‌های خود را ازدست‌داده‌اند و تنها هسته‌ای متشکل از پروتون‌ها و نوترون‌ها باقی‌مانده است. وقتی این هسته‌ها با بدن انسان برخورد می‌کنند، باعث آسیب‌های سلولی جدی‌ای می‌شوند.

تا زمانی که روی کره زمین هستیم، به‌واسطه جو ضخیم و میدان مغناطیسی زمین که گاهی تا میلیون‌ها کیلومتر گسترده است، در مقابل بیشتر این تشعشعات محافظت می‌شویم؛ اما در فضا، چنین سپری وجود ندارد. اگر این پرتوهای کیهانی از بدن انسان عبور کنند، ممکن است به اتمی برخورد کرده، الکترون‌هایش را جدا کند و سپس به هسته آن ضربه زده، پروتون‌ها و نوترون‌ها را خارج کرده و یک عنصر یا ایزوتوپ متفاوت باقی بگذارد.

این ممکن است باعث ایجاد آسیب‌های موضعی شود؛ یعنی در شرایطی که بدن سالم است، بعضی از سلول‌ها یا بخش‌هایی از سلول‌ها از بین بروند. گاهی پرتو بدون برخورد عبور می‌کند، اما درصورتی‌که به DNA برخورد کند، ممکن است باعث ایجاد جهش‌هایی شود که خطر سرطان را افزایش خواهند داد. حتی اگر سلول‌ها زنده بمانند، تشعشع ممکن است پاسخ‌های التهابی را فعال کند. بدین معنا که سیستم ایمنی واکنشی افراطی نشان داده و موادی ترشح می‌کند که به بافت سالم آسیب‌زده و عملکرد اندام‌ها را مختل می‌کنند.

خطرات در دوران بارداری

در هفته‌های ابتدایی بارداری، سلول‌های جنینی با تقسیم و حرکتی با سرعت‌بالا، بافت‌ها و ساختارهای ابتدایی را شکل می‌دهند. برای اینکه رشد ادامه پیدا کند، جنین باید در طول این فرآیند حساس زنده بماند. ماه اول پس از لقاح، آسیب‌پذیرترین زمان است.

برخورد تنها یک پرتو کیهانی پرانرژی در این مرحله احتمالاً برای جنین مرگبار خواهد بود. البته جنین بسیار کوچک است و پرتوهای کیهانی، اگرچه خطرناک، اما نسبتاً نادرند؛ بنابراین احتمال وقوع برخورد مستقیم کم است و در صورت وقوع برخورد هم احتمالاً منجر به سقطی خاموش و بدون آگاهی خواهد شد.

تغییر خطرات با پیشرفت بارداری

با پیشرفت بارداری، نوع خطرات هم تغییر می‌کنند. زمانی که جریان خون جفت (سیستم ارتباطی مادر و جنین) تا پایان سه‌ماهه اول به‌طور کامل شکل می‌گیرد، رحم و جنین به‌سرعت رشد می‌کنند.

این رشد باعث می‌شود هدف بزرگ‌تری برای پرتوها فراهم شود. احتمال آنکه پرتو کیهانی به عضلهٔ رحم برخورد کرده و انقباضاتی که منجر به زایمان زودرس می‌شوند را ایجاد کند، در این مرحله بیشتر خواهد بود. گرچه مراقبت از نوزادان نارس روی زمین پیشرفت چشمگیری داشته، اما تولد زودهنگام در فضا، خطرات به‌مراتب بیشتری به همراه خواهد داشت.

طبیعتاً بارداری و زایمان در بهترین شرایط روی کره زمین بدون ریسک نیست؛ اما در فضا، این خطرات چند برابر می‌شوند.

زندگی نوزاد در فضا

رشد نوزاد پس از تولد متوقف نمی‌شود. نوزادی که در فضا متولد شود، در میکروجاذبه به رشد خود ادامه خواهد داد و این شرایط ممکن است بر مهارت‌های حرکتی و تعادلی‌اش هم تأثیر بگذارد. این‌ها همان واکنش‌های غریزی هستند که به نوزاد کمک می‌کنند تا سرش را بالا بگیرد، بنشیند، بخزد و سرانجام راه برود؛ همه این حرکات وابسته به حس جاذبه و درک بالا و پایین هستند و بدون این حس، این مهارت‌ها ممکن است به شکل کاملاً متفاوتی رشد کنند.

به‌علاوه خطر تشعشع هم از بین نخواهد رفت. مغز نوزاد پس از تولد هم به رشد ادامه می‌دهد و قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض پرتوهای کیهانی ممکن است آسیب‌های دائمی به مغز او وارد کرده و حتی بر حافظه، شناخت، رفتار و سلامت بلندمدت نوزاد تأثیر بگذارد.

آیا تولد نوزاد در فضا ممکن است؟

در تئوری، بله؛ اما تا زمانی که نتوان جنین را از پرتوها محافظت کرد، از زایمان زودرس جلوگیری نمود و شرایط رشد ایمن در میکروجاذبه را فراهم کرد، بارداری در فضا همچنان یک آزمایش پرریسک باقی خواهد ماند؛ این آزمایشی است که هنوز برای انجام آن آماده نیستیم.

منبع: sciencealert

۲۲۷۲۲۷