آیین شب یلدا؛ بهانهای برای دورهمی خانواده ایرانی
شب یلدا بهعنوان یکی از رویدادهای مهم گردشگری ایران قابل ارزیابی است؛ بهویژه در سالهای اخیر که گردشگری رویدادمحور به یکی از رویکردهای اصلی توسعه گردشگری تبدیل شده است.
یادداشت مهمان_ منوچهر جهانیان_ معاون فرهنگی، اجتماعی و دانشجویی دانشگاه علم و فرهنگ؛ سرزمین ایران به پشتوانه تاریخ، تمدن کهن و میراث فرهنگی ارزشمند خود، از جمله کشورهایی است که آئینها و آداب و رسوم آن از گذشتههای دور تاکنون نقش مهمی در انتقال فرهنگ و هویت تاریخی به نسلهای بعد ایفا کردهاند. میراث فرهنگی امروز ایران، وامدار آئینهای متعددی است که در طول قرنها شکل گرفته و استمرار یافتهاند؛ آیینهایی که «شب یلدا» یکی از شاخصترین نمونههای آن به شمار میرود؛ جشنی که به گفته مورخان، پیشینهای چند هزار ساله دارد.
واژه «یلدا» ریشهای سریانی دارد و به معنای «تولد» است؛ تولدی که به زایش خورشید و پیروزی نور بر تاریکی اشاره دارد. رومیان این روز را «ناتالیس آنایکتوس» به معنای روز تولد مهرِ شکستناپذیر مینامیدند و ابوریحان بیرونی نیز از این جشن با عنوان «میلاد اکبر» یاد کرده است. یلدا یا شب چله، همراه با آئینها و مراسم خاص خود، سنتی کهن است که ریشه در جهانبینی و زیست اقوام باستانی دارد.
مردمان روزگاران گذشته که کشاورزی بنیان اصلی زندگی آنان را تشکیل میداد، بهتدریج و بر اساس تجربه، فعالیتهای خود را با گردش خورشید، تغییر فصلها، بلندی و کوتاهی شب و روز و جایگاه ستارگان تنظیم میکردند. آنان دریافتند که کوتاهترین روز سال، آخرین روز پاییز و نخستین شب زمستان است و پس از آن، روزها رو به بلندی میروند. از همین رو، این شب را «زایش خورشید» نامیدند و آن را نماد پیروزی نور و روشنایی بر تاریکی دانستند؛ مفهومی که در باورهای آئینی اقوام آریایی و هند و اروپایی نیز جایگاه ویژهای داشت.
جشن شب یلدا در فرهنگ ایرانی همواره با گردهمایی خانوادهها و شبنشینیهای صمیمانه پیوند خورده است. در گذشته، متلگویی، قصهخوانی، افسانهسرایی و شعرخوانی از جمله آئینهای رایج این شب بود و بزرگترها نقش اصلی را در انتقال روایتها، تجربهها و باورهای فرهنگی به نسلهای جوانتر بر عهده داشتند. خوردن خوراکیهای نمادین مانند آجیل شب چله، هندوانه، انار، شیرینی و میوههای متنوع نیز بخش جداییناپذیر این آئین به شمار میرفت؛ خوراکیهایی که هر یک نمادی از برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. فال گرفتن از دیوان حافظ نیز از دیگر رسمهای دیرپای این شب است.
شب یلدا بهعنوان یکی از جلوههای شاخص میراث فرهنگی ناملموس ایران، حامل مفاهیمی چون همدلی، محبت، صمیمیت خانوادگی، شکرگزاری، نشاط روحی و پیوند اجتماعی است؛ مفاهیمی که ریشه در تاریخ و تمدن چند هزار ساله ایرانیان دارد و همچنان در زندگی اجتماعی مردم جریان دارد.
اگرچه در گذشته آئین شب یلدا عمدتاً در جمعهای خانوادگی و محافل صمیمی برگزار میشد، اما در سالهای اخیر، با توسعه امکانات و گسترش رویدادهای فرهنگی، این جشن در سطح ملی و در فضاهای عمومی نیز برگزار میشود. برگزاری این آئین در مقیاس گسترده، امکان حضور گردشگران داخلی و خارجی و آشنایی آنان با فرهنگ، سنتها و آئینهای کهن ایرانی را فراهم کرده است.
در همین چارچوب، شب یلدا بهعنوان یکی از رویدادهای مهم گردشگری ایران قابل ارزیابی است؛ بهویژه در سالهای اخیر که گردشگری رویدادمحور به یکی از رویکردهای اصلی توسعه گردشگری تبدیل شده است. آیینهایی چون شبنشینی، حافظخوانی، دورهمیهای خانوادگی، موسیقیهای سنتی، پوششهای محلی، خوراکیها، صنایعدستی و فضای صمیمی خانواده ایرانی در مناطق مختلف کشور، هر یک میتواند برای گردشگران خارجی جذاب و تجربهای منحصربهفرد باشد.
از این منظر، توسعه گردشگری در فصول مختلف سال و متناسب با آئینها و مراسم بومی مناطق گوناگون کشور، نیازمند برنامهریزی، تدبیر و سازماندهی دقیق است. ایران از منابع فرهنگی غنی در این حوزه برخوردار است و با بهرهبرداری صحیح از آیینهایی چون شب یلدا، میتوان مسیر حرکت به سوی تعالی فرهنگی و توسعه گردشگری را هموار کرد.
در عین حال، گسترش فناوریهای ارتباطی و حضور پررنگ فضای مجازی، در کنار فرصتهایی که ایجاد کرده، در مواردی تأثیرات منفی بر کارکرد اجتماعی آئینها و پاسداشت آنها گذاشته است. از این رو، لازم است خانوادهها، متولیان میراث فرهنگی و گردشگری و سایر نهادهای مرتبط، با برنامهریزی هدفمند، زمینه معرفی فرهنگ عامه مناطق مختلف کشور را فراهم کنند؛ فرهنگی که سرشار از زیباییها و جاذبههای متنوعی همچون خوراکیهای یلدایی، قصهها و افسانهها، شعرخوانی، شبنشینیها، نواهای موسیقایی بومی و آئینهای محلی است.
فراهمسازی بستر مناسب برای برگزاری آگاهانه این آئینها، میتواند ضمن افزایش شناخت عمومی، موجب انس، الفت و صمیمیت بیشتر میان خانوادهها و اقوام مختلف ایرانزمین شود. بهنوعی، شب یلدا بهانهای است برای دورهمی خانواده ایرانی؛ فرصتی برای فاصله گرفتن از هیاهوی فضای مجازی و بازگشت به گفتوگو، تعامل و باهمبودن. شب یلدا و دیگر آئینها، آداب و رسوم، اعیاد و مناسبتهای ایرانی اسلامی میتوانند حلقه اتصال خانوادهها و تقویتکننده پیوندهای اجتماعی باشند؛ به شرط آنکه خانوادهها در چنین شبهایی، آگاهانه ابزار و فناوری را کنار گذاشته و سنت گفتوگو و ارتباط رودررو را تمرین کنند.
