آیین تعزیه؛ میراث جهانی ایرانیان

وقتی صحنه‌ای بی‌پیرایه، ظرف روایت اندوه و دلاوری می‌شود، تعزیه جان تازه می‌گیرد. این نمایش آیینیِ دیرپای از هم‌نشینی نوا، شعر و بازآفرینی نمایشی ساخته شده و قرن‌هاست در زیست‌بوم ایرانی دوام آورده است. تعزیه صرفاً «نمایش» نیست؛ بازخوانی تاریخیِ رویداد عاشورا و تجربه جمعیِ سوگ و باور است که با رنگ و صدا و حرکت پیش چشم تماشاگر جان می‌گیرد.

این آیین دینی در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شد و هنوز از آبادی‌های کوچک تا کلان‌شهرها، مجالس تعزیه با شور برگزار می‌شود. برای سفرجویان، دیدن تعزیه دریچه‌ای است به هنری که فرهنگ، اعتقاد و نمایش ایرانی را درهم می‌تند. اگر دنبال شناخت ریشه‌ها، ساختار و ویژگی‌های این آیین نمایشی هستید، همراه دستی بر ایران بمانید.

تعزیه فقط نقل ماجرا نیست؛ چندصداست: موسیقی، حرکت، رنگ و کلام همگی در خدمت بیان تراژدی می‌آیند.

-بهرام بیضایی

رد آیینی تعزیه؛ از «سیاوش تا نیچه»

اگرچه آغاز دقیق «نمایش آیینی تعزیه» روشن نیست، شماری از پژوهشگران آن را به آیین‌های پیشااسلامی و سوگِ سیاوش پیوند می‌دهند و برایش قدمتی چند هزار ساله قائل‌اند. دیدگاهی دیگر، ریشه‌های آن را به مصائب میترا و عناصر اسطوره‌ایِ آناتولی و مصر و نیز روایت‌های هندو-اروپایی و سامی متصل می‌کند.

برخی محققان بر آن‌اند که این نمایش آیینی، کارکردی فرادینی داشته که بعدها در سنت شیعی صورت‌بندی اسلامی یافته است. به استناد آنان، سوگ‌مندی برای بزرگان صدر اسلام و عزیزانشان نمونه‌ای از واکنش طبیعی انسان به فقدان است؛ واکنشی که با «تعزیه و شبیه‌خوانی ایرانی» به‌لحاظ ساختاری تفاوت دارد.

گروه دیگری ریشه تعزیه را به برون‌ریزیِ «کینه‌توزیِ» تاریخی و تبدیل آن به «بیزاری» در سپهر فرهنگ ارجاع می‌دهند؛ اصطلاحی که در خوانش نیچه نیز کلیدی است.

با همه این همسانی‌ها با آیین‌های کهنِ سوگ، می‌توان تعزیه را بیش و پیش از هر چیز، صورت تکامل‌یافته عزاداری برای امام سوم شیعیان دانست. «شبیه‌خوانی» در عهد صفوی رونق گرفت؛ دوره‌ای که تشیع رسمیت یافت. قله این هنر در عصر ناصرالدین‌شاه بود؛ زمانی که در تهران نزدیک به ۳۰۰ «تکیه» برای برپایی سوگواره‌ها برپا می‌شد.

شناسه‌ها و نقش‌ها در تعزیه

مجالس تعزیه معمولاً با «پیش‌خوانیِ روایت اصلی» آغاز می‌شود و برای نقش‌آفرینان عنوان‌های مشخصی به‌کار می‌رود:

• بانی: حامی یا برپاکننده مجلس تعزیه
• تعزیه‌گردان، معین‌البکا، ناظم‌البکا: مدیران و سامان‌دهندگان اجرا
• شبیه‌خوان، تعزیه‌خوان: بازیگران و نقش‌آفرینان مجلس
• عمله تعزیه: همکارانِ صحنه و پشتیبانان اجرا

نقش‌آفرینان این آیین در دو گروه جای می‌گیرند: «اولیاءخوان» و «اشقیاءخوان». اولیاءخوانان، با جامه‌های سبز یا سیاه، نماینده مردان خدا و پارسایان‌اند و با لحنی آرام و خطابه‌گون می‌خوانند. اشقیاءخوانان در جامه‌های سرخ ظاهر می‌شوند؛ گفتارشان ساده یا آمیخته به طعن است و در نسبت با نقشِ مخالف می‌ایستند.

خوانش نمادها در صحنه تعزیه

در تعزیه از نشانه‌ها بهره فراوان برده می‌شود. نمونه‌هایی از این نمادها:

• حوض یا آبگردان: یادآور رود فرات
• تخت‌روان یا کجاوه: دلالت بر اسارت
• کاه‌افشانی: نشان سوگ و ماتم
• شاخه نخل: تصویر نخلستان
• کبوتر سفید: رساننده خبر
• عَلَم: پرچم سپاه امام حسین (ع)
• رنگ‌های سبز، سرخ و سیاه: نشانه‌های منسوب به اهل‌بیت
• کفن‌پوشی: اعلانِ فرارسیدن مرگ
• گردیدن بر مدار یا پیرامون صحنه: گذر زمان و سفر
• اسب سپیدِ بی‌سوار: یاد ذوالجناح، مرکب امام حسین (ع)
• گهواره خونین: نماد شهادت علی‌اصغر، کودک شش‌ماهه امام حسین (ع)

سفر تعزیه؛ از کارائیب تا مجمع‌الجزایر اندونزی

در ترینیدادِ کارائیب، نمایش آیینی تعزیه با نام‌های «تاجا» یا «حوسی» (برگرفته از «حسین») شناخته می‌شود. برجسته‌ترین بخش این آیین، «تابوت‌گردانی» است؛ سازه‌ای که در ماه محرم ساخته و در پایان مراسم به آب سپرده می‌شود. در اندونزی نیز آیین‌های هم‌خانواده‌ای با نام «تابوت» به‌جا آورده می‌شود.

کجا می‌توان تعزیه را دید؟

در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار، یکی از باشکوه‌ترین تکیه‌ها با نام «تکیه دولت» بنا شد؛ بنایی که با الگوگیری از «خانه اپرا» در انگلستان آغاز شد و به‌سبب مخالفت‌هایی، به کاربری آیینی تغییر یافت.

در اصل، این آیین در فضاهای بازِ کاروانسراها، بازارها و خانه‌های شخصی برپا می‌شد. امروز در بسیاری از استان‌ها همچون تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قزوین، کرمان، یزد، خوزستان، فارس و دیگر نواحی، مجالس تعزیه برقرار است.

در روزگار کنونی، این میراث ناملموس ایرانی عمدتاً در حسینیه‌ها و بناهای تکیه برگزار می‌شود و در مناسبت‌هایی چون ماه محرم، گاه به میدان‌ها و گذرگاه‌های عمومی می‌آید؛ بهترین فرصت برای گردشگران تا در زمان‌های معین، اجرای زنده تعزیه را ببینند.