مجموعه زندیه شیراز؛ شاهکار معماری پایتخت زندیه

مجموعه زندیه شیراز از ماندگارترین یادگارهای تاریخ ایران در عهد زندیه است. این مجموعه در محله درب شاهزاده شیراز جای گرفته و بناهای گوناگونی مانند ارگ کریم خانی، مسجد، بازار، حمام و آب انبار را در بر می گیرد. کریمخان زند بین سال های ۱۷۵۱ تا ۱۷۷۹ میلادی زمامدار ایران بود. او شیراز را پایتخت برگزید و در این شهر سازه های بسیاری با شکوه معماری زندیه بنا کرد که به نام های «وکیل» شناخته می شوند.

مجموعه زندیه در کجا واقع شده است؟

این مجموعه در نیمه شمالی شیراز قرار دارد و بازمانده های معماری دوران زندیه و حکومت کریمخان را در خود جای داده است. شیراز امروز از نظر وسعت بسیار فراتر از عهد کریمخان است؛ اما در شمال شهر هنوز بافتی تاریخی دیده می شود که هسته اصلی آن را مجموعه زندیه شکل می دهد. در ادامه، موقعیت ارگ کریمخانی به عنوان شاخص ترین بنای این دوره را می بینید:

یادگارهای عصر زند در شیراز

از روزگار زندیه بناهای فراوانی بر جای مانده که در میان آن ها، مجموعه زندیه کانون بافت تاریخی شیراز به شمار می رود. معماری زندیه به استحکام همراه با سادگی و وقار شهره است. در شیراز بیش از ۲۹۰۰ محوطه، بنا و خانه تاریخی شناخته شده و حدود ۴۰۰ مورد از آن ها در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده اند.

شناخت مجموعه زندیه شیراز

مجموعه ای که به نام زندیه در شیراز و استان فارس شناخته می شود، شامل این بناهاست: ارگ کریمخان (کاخ اختصاصی کریمخان زند)، عمارت کلاه فرنگی در دل باغ نظر، پلی بر رودخانه خشک شیراز، بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل و آب انبار وکیل و… . این سازه ها از نظر هنری و معماری اهمیت ویژه دارند و از برجسته ترین جاذبه های گردشگری شیراز به حساب می آیند. در ادامه هر کدام را مرور می کنیم.

ارگ کریم خانی

این ارگ در مرکز شهر شیراز جای دارد. در دوره زندیه، کریمخان زند در همین ارگ می زیست و از همین رو آن را «ارگ کریم خانی» نامیده اند. بنای ارگ در فاصله سال های ۱۷۶۶ تا ۱۷۶۷ میلادی برپا شد. کریمخان کار را به برجسته ترین معماران زمان سپرد و مصالح مرغوب را از داخل و بیرون کشور فراهم کرد تا ساخت بنا با سرعت و کیفیت به انجام برسد.

در عهد زندیه ارگ، مقر اداره کشور بود و در دوره قاجار محل اقامت فرمانداران محلی شد. این بنا آمیزه ای از معماری مسکونی و دفاعی است؛ درون ارگ با ایوان ها و اتاق های نقاشی شده، آب نماها و باغچه ها آراسته شده است. در سه ضلع شمال، جنوب و غرب هر یک ایوانی دیده می شود و در دو سوی هر ایوان شش اتاق مسکونی قرار دارد. نمای بیرونی ارگ، قلعه ای استوار با برج های دیده بانی را نشان می دهد.

آب مورد نیاز مجموعه از قنات رکن آباد (رکنی) تامین می شد؛ آبی که از نظر املاح معدنی، بهترین آب شیراز به شمار می رفت.

پیکره بازار وکیل

این بازار در نزدیکی ارگ کریمخان واقع شده و در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است. به فرمان کریمخان زند در سال ۱۷۵۹ میلادی ساخته شد و امروزه در بافت مرکزی شیراز و شرق میدان شهدا قرار دارد. کنار بازار، بناهایی مانند مسجد وکیل و حمام وکیل نیز دیده می شود.

بر پایه روایت ها، شاه زند پس از دیدن بازار تاریخی لار از دوره صفوی، الگوی آن را برای شیراز برگزید و در دل مجموعه زندیه بازار تازه ای بنا کرد.

بازار وکیل با تکیه بر ویژگی های معماری زندیه، قلب دادوستد شیراز بود. نظامی منظم بر آن حاکم بود تا بازرگانان بتوانند کالاهای خود را با آسودگی به امانت بسپارند و هر زمان نیاز شد تحویل بگیرند.

در ساخت این بازار از گچ، آجر و آهک بهره گرفته شده است. به دلیل بلندی سقف های طاق و تویزه ای، تهویه طبیعی به خوبی انجام می شود؛ بادگیرهای ساده این فرآیند را تکمیل می کردند. همچنین دریچه هایی به نام جامخانه یا هورنور زیر سقف تعبیه شده تا نور و هوا را به فضای بازار برسانند.

مسجد وکیل (مسجد سلطانی)

این مسجد در غرب بازار وکیل و انتهای راسته شمشیرگرها جای دارد. طرح آن دو ایوانی است و دو شبستان جنوبی و شرقی دارد.

شبستان جنوبی ۴۸ ستون سنگی یکپارچه دارد. در سوی شمال مسجد، طاقی بلند و چشمگیر ساخته شده که به «طاق مروارید» شهرت دارد. پیرامون این طاق با خط ثلث درشت، بخشی از قرآن به صورت هلالی نگاشته شده است. مسجد وکیل از شاهکارهای معماری عصر زندیه به شمار می رود و در کلیت، الهام گرفته از شیوه صفوی است.

گرمابه وکیل

این بنا در غرب مسجد وکیل ساخته شده است. گرمابه از پیشرفته ترین تدابیر معماری زمانه خود بهره می برد؛ برای نمونه، ورودی کوچک و با شیبی ملایم به هشتی می رسد که پایین تر از سطح زمین است. راه ورود به رختکن زاویه دار طراحی شده تا از نفوذ سرما به داخل و خروج گرما جلوگیری شود.

عمارت کلاه فرنگی؛ سازه میانی باغ نظر

باغ نظر سال ها پیش از سلطنت کریمخان زند با درختان سرو و نارنج بلند قد بنا شده بود. کریمخان در دوران پادشاهی خود در این باغ، عمارت کلاه فرنگی، ارگ، دیوانخانه و چند ساختمان دیگر ساخت. این فضاها محل پذیرایی از مهمانان و سفیران و برگزاری آیین های رسمی و جشن ها بود.

در معماری ایرانی به بنایی که در میانه باغ ساخته شود و از چهار سوی خود به بیرون گشوده باشد، «کلاه فرنگی» می گویند که معادل کوشک در باغ های ایرانی است.

عمارت کلاه فرنگی شیراز که جزئی از مجموعه زندیه است، در مرکز باغ نظر قرار دارد و به شکل هشت ضلعی ساخته شده است. نمای بیرونی آن با کاشی های لطیف و زیبا آراسته شده؛ بخشی با نقش گل و بوته و بخشی با صحنه های شکار و بزم. امروز این عمارت به «موزه پارس» تبدیل شده و نمونه ای روشن از معماری زندیه است؛ آثار ارزشمند و چشمگیری از آن عصر در موزه به نمایش درآمده است.

آب انبار وکیل

مجموعه آب انبارهای کریم خانی شامل آب انبارهای حافظیه، وکیل، دیوانخانه و هفت تن است. این بناها به دستور کریمخان زند برای تامین آب آشامیدنی مردم شیراز در چند نقطه شهر ساخته شد.

طرح آب انبارهای وکیل متاثر از معماری دوره صفویه است و از نظر سازه ای بسیار نیرومند و بزرگند. مخزن آن ها گنجایش بالایی دارد و با پلکان سنگی می توان به آب دسترسی یافت.

بادگیرهای بلند آجری برای خنک سازی آب و تهویه فضا به کار می روند و در تزئینات بنا از نقش های لوزی استفاده شده است.

خصیصه های معماری دوره زندیه

در مجموع، معماری زندیه با اندک تفاوت ها پیرو شیوه اصفهانی است. در این دوره، عناصر شهری در قالب مجموعه ای منسجم کنار هم می نشینند: میدان های شهری، ارگ حکومتی، مسجد، بازار و تفرجگاه. این هسته تازه از راه راسته بازار به بافت کهن پیوند می خورد و آن را کامل می کرد.

در مجموعه های زندیه، آرایش کالبدی شهر بر پایه کاربری هر بخش شکل می گیرد؛ یعنی کارکرد بر جلوه ظاهری می چربد. جایگیری عناصر شهری نیز به گونه ای است که دسترسی به آن ها با گذر از بازار یا معابر فرعی ممکن می شود.

از اقدامات مهم روزگار کریمخان برای بهسازی شهر می توان به سنگفرش کوچه ها، ساماندهی قنات ها و ایجاد شبکه آبرسانی و فاضلاب اشاره کرد. او شیراز را گسترش داد و با تغییر مسیر رودخانه خشک، دو محله تازه به شهر افزود.

در ساخت بناهای زندیه دقت در کیفیت اجرا و استفاده از مصالح مرغوب جدی گرفته شد. معماران و هنرمندان توانمند ایرانی و حتی خارجی به کار گرفته شدند تا آثاری بیافرینند که پس از قرن ها هنوز شکوه معماری زندیه را نشان دهند.

نمونه های هم تراز در دیگر شهرها

در گوشه و کنار ایران، مجموعه هایی تاریخی از دوره های مختلف برجای مانده که از نظر ترکیب و کارکرد به مجموعه زندیه شیراز شباهت دارند. گرد آمدن سازه های گوناگون در یک مجموعه و تمرکز امکانات، از تدابیر نیاکان برای شهرسازی و امنیت بوده است.

هر یک از این مجموعه ها بخشی از میراث ایرانیان است و گردشگران را به تماشا می خواند. چند نمونه را کوتاه معرفی می کنیم:

• مجموعه سعدآباد تهران؛ شامل کاخ ها و عمارت های متعدد که در دوره قاجار ساخته شده اند؛
• کاخ گلستان تهران؛ با قدمتی حدود ۴۵۰ سال از عهد صفویه و زندیه، شامل بناهایی چون شمس العماره و خلوت کریمخانی؛
• مجموعه تاریخی عباس آباد؛ بزرگ ترین باغ تاریخی ایران در مازندران با کاخ ها و سازه های متنوع؛
• مجموعه میراث جهانی پاسارگاد؛ گردآمده ای از سازه های هخامنشی در فارس با کاخ ها و بناهای متعدد و کاربری های گوناگون؛
• مجموعه تاریخی تخت سلیمان (آتشکده آذرگشنسب)؛ محوطه ای در آذربایجان غربی که روزگاری یکی از مهم ترین مراکز آموزشی، مذهبی و اجتماعی ایران پیش از اسلام بود.

فرصت دیدار از بناهای مجموعه زندیه شیراز

چه به تنهایی و خانوادگی راهی شیراز شوید و چه همراه تور، دیدار از یادگارهای پایتخت زندیان باید در برنامه شما باشد. در مجموعه زندیه، با فرهنگ، هنر و الگوهای معماری آن روزگار آشنا می شوید. افزون بر آن، در موزه پارس، باغ موزه نظر و دیگر فضاها می توانید آثار شاخصی از این دوره و دوره های دیگر ایران را ببینید.

«دستی بر ایران» علاوه بر معرفی تاریخ و جاذبه های ایران، به یادآوری نکات گردشگری مسئولانه نیز توجه دارد.

سوالهای رایج درباره مجموعه زندیه

اگر پاسخ پرسش خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاه های همین نوشته برای ما نظر بگذارید؛ خیلی زود پاسخ می دهیم.

چه بناهایی در مجموعه زندیه قرار دارد؟

در این مجموعه می توان ارگ کریم خانی، باغ نظر، میدان توپخانه، بازار، مسجد و حمام وکیل، آب انبار وکیل و سرای مشیر را برشمرد.

ارگ کریم خان چند سال قدمت دارد؟

قدمت این بنا حدود ۲۶۰ سال است و ساخت آن را بین سال های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی دانسته اند. پس از انتخاب شیراز به عنوان پایتخت، کریمخان این ارگ را محل سکونت خود قرار داد.

الگوی معماری بازار وکیل شیراز از کدام بازار گرفته شده است؟

گفته می شود پادشاه زند پس از دیدن بازار کهن لار دستور ساخت این بازار را داد. معماری بازار وکیل از بازار لار تاثیر گرفته، با این تفاوت که پهنای آن بیشتر است.

بازار مشیر (سرای گلشن) متعلق به کدام دوره است؟

سرای گلشن از بازارهای تاریخی شیراز و بخشی از مجموعه بازار وکیل است. این بازار در دوره قاجار ساخته شده و از نظر زمانی از دیگر آثار مجموعه زندیه جدیدتر است.