سؤال شاهین و عباس میرزا: بازتابی از پیچیدگی فرایند توسعه

در فیلم مغزهای کوچک زنگ‌زده، شاهین با بازی نوید محمدزاده، عضو باندی از فروشندگان مواد مخدر در جنوب تهران است. او زخمی به اندازه یک تشتک نوشابه بر پیشانی دارد و با وسواس خاصی تلاش می‌کند با موهایش آن زخم را بپوشاند. نقطه عطف فیلم زمانی است که شاهین متوجه می‌شود خانواده‌ای که با آنها بزرگ شده، خانواده واقعی‌اش نیستند. شاهین، هاج و واج و خشمگین، از پدر غیرواقعی خود می‌پرسد که به چه حقی تشتک نوشابه داغ را بر پیشانی بچه مردم گذاشته است.

شاهین نماینده نسلی است که از گذشته‌اش حیران و عصبی است و از ناپدری‌اش می‌پرسد: «من الان باید دهن کیو سرویس کنم؟» 
 شاید این سؤال شاهین ادامه همان پرسش عباس میرزا، شاهزاده نایب‌السلطنه قاجار، در سطح جامعه باشد که ۲۰۰ سال پیش در دیدار با مسیو ژوبر، فرستاده ناپلئون به ایران، مطرح شد:
 «نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست؟ … اجنبی حرف بزن بگو من چه باید بکنم تا ایرانیان را هشیار نمایم؟»

 تحلیل و تجویز راهبردی

سؤال شاهین، در حقیقت، بیانی تند و عصبی از همان پرسش دیرینه درباره چرایی توسعه‌نیافتگی است. او در سؤال خود به دنبال یافتن مقصری است تا به تعبیر خودش به حساب او برسد. اما واقعیت این است که پاسخ به این سؤال فراتر از یافتن یک فرد یا گروه است.

ساختارهای درهم‌تنیده اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که طی زمان شکل گرفته‌اند، همراه با شرایط جغرافیایی، عوامل اصلی این وضعیت هستند. نظام سیاسی-اقتصادی، نهادهای اجتماعی، سیستم آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی و نظام رفاهی می‌توانند دم‌دست‌ترین سیستمهای مرتبط برای این موضوع باشند. 

البته پاسخ به این پرسش دغدغه‌ای قدیمی و بی‌پایان برای محققان توسعه بوده است. اولین تلاشها برای پاسخ به این سوال در خصوص ایران را دکتر صادق زیباکلام در سال ۱۳۷۳ با کتاب «ما چگونه ما شدیم» آغاز کرده است. در سطح جهانی نیز آثار عجم‌اوغلو و رابینسون، به‌ویژه کتاب «دالان باریک آزادی»، در مرز دانش توسعه قرار دارند. بااین‌حال، سوال توسعه همچنان باز است و حتی نظریات پیشرو نیز نمی‌توانند تمام جنبه‌ها، مانند رشد اقتصادی چین، را توضیح دهند و شاید به همین خاطر، ۳۰ سال است که گروهی سقوط اقتصاد چین را پیش‌بینی می‌کنند.

بنابراین، درک پیچیدگی توسعه و پیشرفت گام اولیه است. مسائل پیچیده نیازمند تحلیل‌های چندجانبه هستند و نمی‌توان با پاسخ‌های ساده و خطی به آن‌ها پرداخت.به‌جای جست‌وجوی مقصر، بهتر است تمرکز بر اصلاح ساختارها و بهبود فرآیندها باشد. مطالعه عمیق نظریات توسعه، پذیرش تغییرات تدریجی و پایدار، و تلاش برای ارتقای مهارت‌های فردی و جمعی می‌توانند گام‌های مؤثری در این مسیر باشند. توسعه راهی طولانی و دشوار است که نیازمند صبر، دانش، و تلاش جمعی است و نباید آن را با راه‌حل‌های سریع و ساده اشتباه گرفت.

216216