تاریخ خوارزمشاهیان؛ دوره‌ی ترس و جنگ (1097 تا 1231 میلادی)

خوارزمیان دودمانی ترک تبار در تاریخ ایران بودند که کمتر از یک و نیم قرن بر بخش های گسترده ای از سرزمین ما فرمان راندند. آنان نخست به عنوان والیان خوارزم زیر پرچم سلجوقیان حکومت می کردند، اما به تدریج در پی استقلال برآمدند و دامنه نفوذ خود را به نواحی دیگر ایران رساندند. با این همه، دولتشان پایدار نماند و یورش مغول آن را فرو ریخت و ویرانی های سنگینی بر جای گذاشت. اگر دوست دارید مسیر عمومی تاریخ ایران را مرور کنید، مطالعه خلاصه تاریخ ایران دید بهتری می دهد.

خوارزمشاهیان چه گروهی بودند؟

به والیان سرزمین خوارزم عنوان خوارزمشاه داده می شد. خوارزم در شمال شرق ایران و جنوب دریاچه آرال قرار داشت و در آن روزگار از مراکز مهمی بود که به دست سپاه اسلام گشوده شد.

فرمانروایان دودمان خوارزمشاهی

نوشتکین (نیای دودمان)

نوشتکین، که بعدها به نیای سلسله خوارزمشاهی شناخته شد، در عهد سامانیان غلامی در سپاه خراسان بود. لیاقت و کیاست او باعث شد در دربار سلجوقی قدر ببیند و سرانجام حکومت خوارزم را در اختیار بگیرد.

قطب الدین محمد

نوشتکین نه پسر داشت و بزرگ ترینشان قطب الدین محمد بود. در سال 1098 میلادی «برکیارق» سلجوقی او را به ولایت خوارزم منصوب کرد. قطب الدین محمد سی سال با تبعیت کامل از سلجوقیان حکومت راند. او همچون پدر به شعر و ادب گرایش داشت و رباعیاتی از وی برجاست. از جزئیات روزگار فرمانروایی او اطلاع زیادی در دست نیست. در اواخر عمر، پسرش اتسز را به دربار سلجوقی نزدیک کرد و زمینه را برای برآمدن دودمان خوارزمشاهی در ایران چید.

اتسز

در سال 1128 میلادی، اتسز پسر قطب الدین محمد با حکم سلطان سنجر والی خوارزم شد. آغاز کارش با دوستی و هماهنگی با دربار سنجر بود، اما بعدها کینه و کشاکش میانشان بالا گرفت و به نبرد انجامید.

اتسز نخستین فرمانروای خوارزمشاهی بود که آشکارا در پی استقلال رفت. بارها به نواحی گوناگون، از خراسان تا دامنه های جنوبی البرز و حوالی ری، یورش برد و دستاوردهایی به دست آورد، اما تا زنده بودن سنجر ناچار بود به خوارزم بازگردد و مجال گسترش پایدار قلمرو نیافت. به سبب جنگیدن با ترکان کافر لقب «غازی» گرفت.

در این برهه، خلفای عباسی می کوشیدند شکوه گذشته خود را بازآفرینند. از سیاست های آنان تضعیف امیران محلی و تحریک والیان علیه حاکمان بود. اتسز بارها نامه های دلگرم کننده از سوی خلفا دریافت کرد که او را به سرکشی در برابر سلجوقیان وا می داشت. او 29 سال بر خوارزم حکومت کرد که نزدیک به 16 سالش در ستیز با سلجوقیان گذشت و سرانجام بر اثر بیماری درگذشت.

تکش؛ فرمانروایی فتوحات

تکش نخستین پادشاه خوارزم بود که واقعاً مرزهای فرمانروایی را توسعه داد. برای تمرکز قدرت، لشکرکشی های پی در پی سامان داد و به همین خاطر در تاریخ خوارزمشاهیان چهره ای جسور شمرده می شود. به وصیت پدر جانشین او شد، غوریان را شکست داد و فرارود را تصرف کرد. با گشودن فرارود، هم مرز قبایل ترک بیابانگرد تاتار شد؛ همسایگی ای که برای ایران پیامدهای هولناک داشت و بهای گزافی بر مردم تحمیل کرد.

علاءالدین تکش قراختاییان را نیز مغلوب ساخت و مازندران و کرمان را گرفت. به سبب این فتوحات لقب «اسکندر ثانی» یافت. او پیوندهای محکمی با قبایل اغوز و قپچاق برقرار کرد و از نیروی آنان در سپاهش بهره گرفت و سپس چشم به دیگر نواحی ایران دوخت.

تکش با شکست دادن آخرین پادشاه سلجوقی، سلطه خوارزمشاهیان را بر سراسر ایران برقرار کرد. جانشینانش همان راه را ادامه دادند؛ برای تقویت بنیه نظامی با ایلات غیرمسلمان متحد شدند و از نیروهایشان در ارتش بهره بردند. فزونی شمار سپاهیان و خشونت رفتاری آنان سیاستی هراس افکن بود که نفرت عمومی از ارتش خوارزمشاهی را در پی داشت.

در روزگار تکش، ناصرالدین عباسی خلیفه بود. او در خطبه های نمازجمعه نام تکش را نمی برد و در حج نیز علم حاکمی نومسلمان را بر علم او مقدم می داشت. این رفتار بهانه درگیری تکش با دستگاه خلافت شد.

علاءالدین تکش با جلب تایید برخی عالمان برای عزل ناصرالدین عباسی، با سید علاءالدین ترمذی از سادات حسینی به عنوان خلیفه بیعت کرد و با سپاهی به قصد نبرد با خلیفه حرکت نمود؛ اما سرما و برف سخت در اسدآباد همدان او را از پا انداخت و ناچار عقب نشست. این لشکرکشی تلفات بسیاری داشت و شکستی سنگین در کارنامه خوارزمشاهیان ثبت شد.

علاءالدین محمد خوارزمشاه

پس از تکش، فرزندش علاءالدین محمد بر تخت نشست. در روزگار او بنیان دولت رو به سستی گذاشت و در بسیاری از نواحی کشمکش و جنگ بالا گرفت.

جلال الدین خوارزمشاه

در میانه فروپاشی دولت، پسر سلطان محمد با نام جلال الدین به جانشینی رسید. او مادری ترکمن داشت و به شجاعت شهرت یافت، اما دلاوری هایش برای نگه داشتن دولت کارگر نیفتاد.

مدت زمامداری خوارزمشاهیان

حکمرانی خوارزمشاهیان کمتر از 135 سال به طول انجامید (قرون 5 و 6 خورشیدی). بخشی از این دوره با تابعیت از سلجوقیان و محدود به خوارزم گذشت، اما سپس از اطاعت سر باز زدند و در پی استقلال و سیطره بر سراسر ایران برآمدند.

فروریختن دولت خوارزمشاهی

همزمان با ضعف ساختار قدرت، رویدادی سرنوشت ساز تاریخ ایران را به تاریکی کشاند.

چنگیزخان گروهی حدود چهارصد نفر از بازرگانان مسلمان سرزمین خود را با پیام های دوستانه به سوی خوارزم فرستاد. شایعات جاسوسی در سراسر ایران پیچید و مقامات فرمان کشتن همه آنان و مصادره هدایا را دادند. سپس فرستاده اعتراضی چنگیز نیز به قتل رسید.

بی تدبیری در اداره کشور، قتل بازرگانان و کشتن سفیر، جرقه پایان کار خوارزمشاهیان شد. چنگیز یورش مرگبار خود را آغاز کرد و شهرهای سر راه یکی پس از دیگری فرو ریخت.

حمله مغول از تلخ ترین فجایع تاریخ ایران بود. با وجود مقاومت مردم، بی کفایتی سران کشور باعث شکست های پی در پی شد و ضربه های جبران ناپذیری بر اقتصاد، مراکز علمی و فرهنگی و جمعیت کشور وارد آمد. به این ترتیب سقوط دولت خوارزمشاهی با ویرانی گسترده و خسارات فراوان همراه شد.

پهنه ایران در عهد خوارزمشاهیان

آثار و تبعات حکومت خوارزمشاهیان بر ایرانیان

ترس دائمی از حضور سپاه خوارزمشاهی از پیامدهای این دوران بود. سیاست های تند و خشونت آمیز برخی شاهان در نهایت بهانه ای شد برای یورش ویرانگر چنگیزخان. با بدرفتاری با سفیران و ماجرای کشتار بازرگانان، مغولان به ایران تاختند و چهار سال خرابی و کشتار پیاپی رخ داد؛ کشور به خاموشی فرو رفت و خسارت های جانی و مالی سنگینی به مردم رسید.

پس از این رویداد، بازماندگان خوارزمشاهی در حد حکومتی محلی دوام آوردند و در شمال عراق به صورت نیروهای مزدور به حیات خود ادامه دادند. سپس به جنوب حوزه نفوذ خود حمله کردند و مصر را به تصرف درآوردند. از آن پس مصر زیر سیطره مسلمانان ماند تا اینکه در سال 1917 میلادی با همراهی بریتانیا، عثمانی ها بر آن چیره شدند.

با پایان کار خوارزمشاهیان، جامعه ایران هزینه تاریخی سنگینی پرداخت؛ بسیاری از شهرنشینان ناچار شدند دارایی خود را برداشته و به کوه ها پناه ببرند. کوچ اضطراری با احشام و اموال ارزشمند برای بقا، موجی تازه از کوچ نشینی پس از یکجانشینی پدید آورد؛ رخدادی کم سابقه در تاریخ تمدن.

سوالات پرتکرار درباره دولت خوارزمشاهی

اگر پاسخ سوال خود را در نمونه های زیر نیافتید، در بخش دیدگاه های همین مطلب بپرسید. در کوتاه ترین زمان پاسخ می دهیم.

شهر خوارزم کجاست؟

سرزمین کهن خوارزم در محدوده ازبکستان و ترکمنستان امروزی و کنار دریاچه آرال قرار داشت. این ناحیه که در شمال خراسان، شرق دریای خزر و غرب فرارود واقع می شد، مرکز دولت خوارزمشاهیان بود.

آیا خوارزمشاهیان ایرانی بودند؟

خوارزمیان دودمانی ایرانی و ترک تبار بودند که سال ها زمام ایران را در دست داشتند. خوارزم، خاستگاه این دودمان، بخشی از ایران باستان به شمار می آید.

اولین پادشاه خوارزمشاهیان که بود؟

قطب الدین محمد نخستین والی خوارزم بود که زیر پرچم سلجوقیان فرمان می راند. پس از او پسرش اتسز اولین پادشاهی بود که برای استقلال سلطنت خویش گام برداشت.

چرا این سلسله به نام خوارزمشاهیان شناخته می شود؟

در آغاز، سلجوقیان امیرانی را به حکومت خوارزم می گماشتند و به رسم آن دیار آنان را خوارزمشاه می خواندند. از همین رو این دودمان به نام خوارزمشاهیان شهرت یافت.

آخرین پادشاه خوارزمشاهیان که بود؟

جلال الدین خوارزمشاه آخرین فرمانروا بود که برخلاف پدر، در برابر چنگیز و سپاه مغول رشادت فراوان نشان داد و در منابع تاریخی به نیکی از او یاد شده است.