روایتی از یک روسری ۳۰۰۰ ساله!
خرمآباد- «گلونی» سربند افسانهای زنان لر، تنها یک پوشش نیست؛ نقشبستهای از تاریخ، حجاب و هویتی است که سه هزار سال در این دیار قدمت دارد.
خبرگزاری مهر- گروه استانها: پوشاک سنتی، تنها مجموعهای از پارچه و نقش و نگار نیست؛ بلکه سندی زنده از هویت، حافظه فرهنگی و تاریخ اجتماعی یک ملت است.
در لرستان نیز لباس زنانه لری، و بهویژه سربند اصیل گلونی، نهتنها جایگاهی هنری و زیباشناختی دارد، بلکه حامل لایههایی از معنا، تاریخ و باورهای دیرینه مردم این سرزمین است.
طی دهههای اخیر، در حالی که موجهای مدرنسازی و تغییر سبک زندگی بسیاری از عناصر فرهنگی را به حاشیه رانده، بخشی از این میراث در لرستان همچنان پایدار مانده و به عنوان نمادی از وقار، پوشیدگی و ریشهداری فرهنگ ایرانی به حیات خود ادامه داده است.
لباس لری؛ آمیزهای از رنگ، زیبایی و آراستگی
عطا حسنپور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با تشریح ویژگیهای لباس اصیل لری در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار کرد: لباس لری مجموعهای از رنگها، تنوع و زیباییهاست که توانسته روح فرهنگ، اصالت و هویت زن لر را در خود جای دهد. این پوشش علاوه بر جلوههای بصری، از نظر پوشیدگی نیز کامل است و آراستگی یک زن لر را به معنای واقعی نشان میدهد.
او افزود: اجزای این لباس از سربند تا تنپوش و پاپوش و کفش، هرکدام جایگاه و کارکرد خاصی دارد و در حقیقت مجموعهای هماهنگ و هویتمند را تشکیل میدهد.
گلونی؛ سربندی با قدمت سههزار سال
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه در ادامه به پیشینه سربند لری یا گلونی اشاره کرد و گفت: طبق تحقیقات انجام شده و بر اساس یافتههای باستانشناسی در کاوشهای لرستان، خوزستان و مناطق غرب کشور، این سربند قدمتی حدود سههزار ساله و حتی بیشتر دارد.
وی تصریح کرد: گلونی به همین دلیل در میان اقوام به عنوان روسری سههزارساله شناخته میشود.
کاربرد گلونی در پوشاک مردان لر
حسنپور با بیان اینکه گلونی تنها به زنان اختصاص نداشته است، توضیح داد: درست است که این سربند روی سر زنان لر دیده میشود، اما در گذشته برای تزئین پوشش مردانه نیز کاربرد فراوان داشت. مردان لر در هنگام رزم، گلونی را به دور کلاه نمدی میبستند تا هم کلاه در برابر باد مقاوم شود و هم هیبت و جلوهای خاص به ظاهرشان بدهد.
وی افزود: در زمان بزم نیز مردان از گلونی استفاده میکردند؛ یا آن را به دور کلاه میبستند یا بر گردن میانداختند که نشان از نقش پررنگ این سربند در فرهنگ پوشاک لرها دارد.
بازتاب گلونی در شعر، مویه و آوازهای لری
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی لرستان اظهار کرد: اگر بخواهیم به اشعار و ادبیات لری اشاره کنیم، درباره گلونی اشعار متعددی وجود دارد؛ هم درباره سربند مردان و هم درباره پوشش زنان. در مویهها، آوازها و بسیاری از متون شفاهی ما، گلونی نماد آراستگی و پیراستگی زن لر معرفی شده و نقش فرهنگی پررنگی دارد.
او افزود: این سربند در فرهنگ لری فقط یک پوشش نیست؛ بخشی از خاطره جمعی مردم ماست که در قالب شعر و موسیقی نیز تبلور پیدا کرده است.
تنپوشهای اصیل زنان لر؛ از سرداری تا بالکُل
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه درباره انواع لباسهای زنانه لری گفت: تنپوش زنان لر چند مدل است که هرکدام در مراسم و موقعیتهای مختلف کاربرد دارد. یکی از این تنپوشها سرداری است؛ لباسی بلند از جنس مخمل که معمولاً تا روی زانو میرسد.
او توضیح داد: سرداری دو نوع دارد؛ نوع اول با آستین بلند که به آن سرداری میگویند و نوع دوم با آستین تا بالای آرنج که در گویش محلی به آن بالکُل گفته میشود. هر دو نوع در میان زنان لر رواج دارد و بسته به سن، موقعیت و مراسم انتخاب میشود.
کلنجه؛ جلیقهای آذینشده با سکههای قدیمی
حسنپور در ادامه با اشاره به لباسهای ویژه مراسمات سنتی بیان کرد: تنپوش دیگری به نام کلنجه نیز وجود دارد. کلنجه جلیقهای است که اطراف یقه و بخشهای جلویی آن با سکههای قدیمی تزئین شده است.
وی توضیح داد: این جلیقه در مراسم خاص، جشنها و آئینهای بومی پوشیده میشود و یکی از شاخصترین بخشهای لباس زنانه لری به شمار میرود.
تنوع چشمگیر رنگها در لباس زنان لر
میدرکل میراث فرهنگی لرستان با اشاره به لایه زیرین پوشش زنان اضافه کرد: زیر سرداری یا کلنجه، یک پیراهن بلند تا روی مچ پا قرار میگیرد. این پیراهن آستینبلند در رنگها و طرحهای بسیار متنوعی دوخته میشود؛ از پارچههای گلدار گرفته تا رنگهای ساده و شاد.
او تأکید کرد: تنوع رنگ در لباس لری یکی از ویژگیهای برجسته این پوشش است. این رنگها نهتنها زیبایی بصری ایجاد میکنند بلکه نمایانگر نشاط، فرهنگ و روحیه زندگیدوست مردم لرستان هستند.
گیوههای زنانه؛ پاپوش رایج در میان زنان لر
حسنپور، در ادامه گفتوگو با مهر اظهار کرد: یکی از اجزای پوشش زنان لر، پاپوش یا همان کفش زنانه است که عمدتاً از نوع گیوههای زنانه بوده و میان زنان رواج فراوان داشته است.
وی توضیح داد: گیوه به دلیل سبکی، استحکام و راحتیاش بهترین انتخاب برای شرایط زندگی عشایری و رفتوآمدهای طولانی در طبیعت بوده است.
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه با اشاره به نقش تزئینات در پوشش زنان لر افزود: اگر بخواهیم به بخش تزئینات بپردازیم، نکات جالبی وجود دارد. امروز در میان دختران جوان، بستن مچبند نوعی مد و جنبه زیبایی دارد، اما در گذشته این تزئینات بخشی از لباس رسمی زنان لر بود.
او توضیح داد: در قدیم، دقیقاً در محل اتصال پاپوش با مچ پا، یک مچبند بسیار زیبا قرار میگرفت؛ شبیه منجوقدوزی، با گلهایی مانند میخک و نقشونگارهای ریز تزئین میشد. این مچبندها علاوه بر زیبایی، رایحه خوشی نیز داشتند و به نوعی عنصر زینتی کاملکننده پوشش زنانه محسوب میشدند.
زنگولههای ظریف برای امنیت زنان در طبیعت
مدیرکل میراث فرهنگی لرستان در بخش دیگری از سخنان خود به کارکرد امنیتی این تزئینات اشاره کرد و گفت: در کنار این مچبندها، زنگولهای بسیار کوچک نیز آویزان میکردند. کاربرد این زنگوله فقط جنبه تزئینی نداشت. هنگام کوچ، راهرفتن در دشتها، بیابانها، جنگلها و مراتع، صدای ظریف این زنگوله باعث دور شدن مار و عقرب میشد.
او تأکید کرد: این یک کارکرد بسیار ظریف و خلاقانه در پوشاک زنان لر است. یعنی تزئینات لباس زنانه تنها برای زیبایی طراحی نشده، بلکه در عین حال نقش حفاظتی و ایمنی داشته و بخشی از آگاهی زنان لر نسبت به طبیعت محسوب میشده است.
بازتاب پوشاک زنان لر در موزه مردمشناسی فلکالافلاک
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه در ادامه گفتوگو با خبرگزاری مهر اظهار کرد: اگر به موزه مردمشناسی قلعه فلکالافلاک مراجعه کنید، در یکی از ویترینها یک لباس زنانه کامل شامل سرداری و پیراهن سنتی را مشاهده خواهید کرد.
وی توضیح داد: در کف همین ویترین مجموعهای از لوازم همراه زنان لر قرار دادهایم؛ از آینه قدیمی گرفته تا شانه دوطرفه، سرمهدان، سرمهکش و یک قیچی کوچک. اینها وسایلی بوده که همیشه همراه زن لر بوده و بخشی مهم از فرهنگ پیراستگی او را تشکیل میداده است.
نقش ابزار آرایش زنانه بر سنگقبرهای تاریخی لرستان
حسنپور افزود: اگر به سنگقبرهای قدیمی در لرستان نگاه کنید، دقیقاً همین عناصر تزئینی را میبینید. روی سنگقبر زنان در گذشته نقش آینه، سرمهدان، سرمهکش، شانه دولبه، قیچی و… حک میشده است. این نقشها نشاندهنده وسایلی است که همیشه همراه زنان بوده و بخشی از زندگی روزمره آنها محسوب میشده است.
مدیرکل میراث فرهنگی لرستان با اشاره به تفاوت نمادهای حجاری شده بر سنگقبر مردان توضیح داد: برای مردها معمولاً شانه یکلبه، قیچی، تسبیح، مهر، جامُهر و یک آفتابه حجاری میشده است. این آفتابه به هیچوجه آفتابه مورد استفاده در سرویس بهداشتی نیست؛ بلکه همان آفتابههای مسی قدیمی است که برای جوش آوردن آب چای و پذیرایی از مهمان استفاده میشد. حضور این نقش، نماد مهماننوازی مردم لر بوده است.
ادوات آرایشی؛ ساده اما همیشه همراه زن لر
حسنپور ادامه داد: میخواهم تاکید کنم این ابزار، ادوات آرایش و پیراستگی زن لر بوده است؛ وسایلی بسیار مختصر اما ضروری. مهمترین آنها سرمهکش و سرمه بود.
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه توضیح داد: سرمه علاوه بر زیبایی برای تقویت چشم هم استفاده میشد و کارکرد درمانی داشت. آینه برای مرتب کردن ظاهر و قیچی برای کوتاه کردن مو و مرتبسازی ابرو مورد استفاده قرار میگرفت.
جیب پاپوش؛ کیف کوچک همیشه همراه زنان
او درباره نحوه حمل این وسایل توسط زنان لر توضیح داد: این ادوات معمولاً در یک بسته کوچک قرار میگرفت که درون کیف حمل میشد. این کیفها یا روی کمر بسته میشد یا در قالب جیب پاپوش استفاده میگردید؛ جیبهایی کوچک که یا روی مچ پا قرار میگرفتند یا در محل جیب لباسهای آن زمان جای داشتند. این وسایل همیشه همراه زن لر بودند تا در مواقع نیاز از آنها استفاده کند.
پوشیدگی کامل؛ مهمترین ویژگی لباس زن لر
حسنپور در ادامه بیان کرد: در کنار همه ویژگیهای تزئینی، زیباییشناختی و هویتی لباسهای زنانه لر، مهمترین مشخصه این پوشش آن است که حجاب زن لر از فرق سر تا نوک پا کاملاً رعایت میشده است.
وی گفت: این پوشاک بهصورت سنتی و تاریخی بهگونهای طراحی شده که در عین وقار، آراستگی و پیراستگی، یک حجاب کامل به شمار میرود و تمام بدن زن را میپوشاند.
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه افزود: این ویژگی تنها به لرستان محدود نیست؛ بلکه در لباسهای اقوام کرد، آذری، سیستانی، بلوچی و حتی در شمال ایران نیز چنین پوشیدگی و وقاری دیده میشود. اینها ویژگیهای زن ایرانی است؛ زنی آراسته، باوقار و در عین حال کاملاً پوشیده.
ریشه حجاب زنان ایرانی در تاریخ کهن
حسنپور با اشاره به استمرار پوشش کامل زنان ایرانی در طول تاریخ گفت: اگر به تاریخ ایران بازگردیم، در دوره هخامنشی نمونههای مشخصی از حضور زنان با پوشش کامل دیده میشود. یکی از این موارد، نقش برجسته منطقه داسکیلیون است که زنی را نشان میدهد با پوششی شبیه مقنعه و بدنی کاملاً پوشیده.
وی ادامه داد: در دورههای بعدی، از جمله دوره ساسانی نیز زنان ایرانی لباس کاملاً پوشیده داشتهاند. در دوره اسلامی نیز این فرهنگ ادامه یافته و عملاً پیوستگی پوشش و حجاب زنان ایرانی به خوبی قابل مشاهده است.
حجاب؛ فرهنگی ایرانی پیش از اسلام
مدیرکل میراث فرهنگی لرستان تأکید کرد: این پوشیدگی و حجاب کامل تنها مختص به دوره اسلامی نیست؛ بلکه قرنها پیش از اسلام در این سرزمین وجود داشته و ریشهدار است. در بسیاری از کتیبهها، تصاویر تاریخی و مینیاتورهای ایرانی میتوان این واقعیت را مشاهده کرد.
او افزود: اگر امروز هم به مینیاتورهای ایرانی نگاه کنید، زن ایرانی همواره با پوششی کامل، باوقار و آراسته تصویر شده است. این نشان میدهد که حجاب و پوشیدگی بخشی از فرهنگ دیرینه زنان ایرانی بوده و هست.
کشف حجاب پهلوی؛ نمایشی محدود به تهران
حسنپور اظهار کرد: آخرین نمونه تلاش برای بیحجابی در ایران مربوط به دوره پهلوی اول است. در جریان اصلاحات رضاخانی، حجاب با اجبار از سر زن ایرانی کشیده شد؛ اما این اتفاق تنها در پایتخت و برای نمایش ظاهری رخ داد.
او افزود: در مناطق غربی کشور، بهویژه مناطق عشایرنشین و سنتی، کشف حجاب هرگز عملی نشد و زنان لر همچنان گلونی را بر سر داشتند. این تداوم فرهنگی باعث شد گلونی بهصورت کامل به نسل امروز منتقل شود.
لزوم صیانت فرهنگی از پوشاک زن لر
حسنپور تأکید کرد: حفظ گلونی و پوشاک زنانه لری نیازمند برنامهریزی نهادهای فرهنگی است. این میراث تنها یک پوشش نیست؛ بخشی از هویت زنان لرستان و نشانهای از عفت، اصالت و فرهنگ کهن منطقه است. انتقال آن به نسل امروز باید یک اولویت فرهنگی باشد.
تلفیق سنت و مدرنیته؛ راهکار ارتباط نسل امروز با میراث ایرانی
این پژوهشگر حوزه فرهنگ، لرستان شناس و لرستان پژوه با اشاره به اهمیت بازطراحی و بهروزسازی پوشاک سنتی گفت: به اعتقاد من نباید تنها بگوییم نسل امروز لباسهای مدرن میپوشد؛ بلکه باید به سمت تلفیق سنت با مدرنیته برویم. این کار میتواند نقشهای اصیل ایرانی را با سلیقه جوانان امروزی هماهنگ کند.
او توضیح داد: نمونه موفق این کار، یک طراح در تهران است که نقشهای باستانی ایران-از نقوش دیوارههای باستانی تا نقشبرجستههای تختجمشید، پاسارگاد، نقشرجب و نقشرستم- را به شکل فشن روی لباس، کاپشن، پیراهن و روسری اجرا کرده و با استقبال گسترده مواجه شده است.
پیوند هنر کهن با زندگی امروز
حسنپور ادامه داد: امروز بسیاری از طراحان روی شالها و پوشاک جوانپسند، از خط نستعلیق، نقاشیها و مینیاتورهای ایرانی الهام میگیرند. این روند باعث ارتباط طبیعی نسل جدید با هنر و تمدن کهن ایران میشود.
او افزود: نسل امروز باید به فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی چنگ بزند و از این میراث ارزشمند برای پیشبرد اهداف فرهنگی خود استفاده کند. این پیوند میتواند هم هویت را حفظ کند و هم زیباییشناسی بومی را در قالبی نو به جامعه ارائه دهد.
پوشش زاگرسی؛ میراثی که ریشه در تاریخ دارد
ناهید پرویزپور، مدیرکل امور اجتماعی استانداری لرستان هم در گفتوگو با خبرنگار مهر با تأکید بر جایگاه دیرینه پوشش اصیل در منطقه زاگرس اظهار داشت: در پهنه فرهنگی زاگرس-بهویژه میان اقوام لر، کرد و بختیاری- لباس سنتی همواره نشانی از نجابت، وقار و هویت زن ایرانی بوده و این معنا در ذهن و جان مردم منطقه نهادینه شده است.
وی با بیان اینکه بازنمایی این لباسها یادآور قدمت دیرپای حجاب در این سرزمین است، افزود: حجاب در فرهنگ ایرانی نه پدیدهای تحمیلی و امروزی، بلکه بخشی از تاریخ اجتماعی این سرزمین است؛ تاریخی که در لباسهای سنتی، آئینهای بومی و نقشونگارهای فرهنگی استمرار یافته است.
پرویزپور تصریح کرد: در فرهنگ لرستان، زنان همواره با پوششی کامل و در عین حال آراسته و زیبا در جامعه حضور پیدا کردهاند؛ پوششی که علاوه بر انطباق با شرایط اقلیمی، بازتابدهنده ارزشهای اخلاقی و فرهنگی مردم منطقه بوده است.
لباس بومی؛ سرمایه هویتی و الهامبخش نسل امروز
مدیرکل امور اجتماعی استانداری لرستان با اشاره به ظرفیتهای فرهنگی پوشش سنتی گفت: توجه به لباسهای محلی فرصتی است برای تقویت هویت ملی و بازآفرینی حس تعلق در نسل جوان.
او افزود: احیای پوششهای اصیل میتواند پیوند میان گذشته و امروز را تقویت کند و راهی برای معرفی «مد ایرانی اسلامی» در قالبی ریشهدار و آشنا به جامعه باشد.
پرویزپور یادآور شد: در جامعه کنونی، ترویج حجاب و عفاف تنها با توصیه یا قانون محقق نمیشود، بلکه نیازمند بهرهگیری هوشمندانه از ابزارهای فرهنگی، هنری و رسانهای است.
بنابراین گزارش، در شرایطی که روندهای جهانی شدن، سبک زندگی مدرن و الگوهای وارداتی پوشاک، ساختار فرهنگی بسیاری از جوامع را دستخوش تغییر کرده، پرسش بنیادین این است که «هویت پوشاک ایرانی» در برابر این جریانهای شتابان چه سرنوشتی خواهد داشت؟
در لرستان، تجربهای متفاوت رخ داده است؛ تجربهای که نشان میدهد لباس سنتی، در صورتی که حامل ارزشهای اصیل و کارکردهای اجتماعی باشد، میتواند حتی دورههای پرچالش تاریخی مانند سیاست اجباری کشفحجاب پهلوی اول را پشت سر بگذارد و همچنان در جامعه زنده بماند.
این تحلیلها به پرسشی کلیدی پاسخ میدهد: چگونه میتوان سنت پوشاک ایرانی را در جهان مدرن حفظ کرد؟
به نظر میرسد ارائه نمونههای موفق از تلفیق نقشهای باستانی با طراحیهای روز، راهی را نشان میدهد که میتواند هم نسل جوان را با هویت ریشهدار ایرانی پیوند دهد و هم مانع گسست فرهنگی در الگوی پوشش شود.
اهمیت این رویکرد آنجاست که در فضایی که مد جهانی در حال استانداردسازی سلیقههاست، احیای پوشاک بومی نه اقدامی نمادین، بلکه ضرورتی فرهنگی برای ادامه حیات هویت ایرانی است.
