بازخوانی یک شعار؛احیای ۱۹۰۰ هکتاربافت تاریخی اصفهان با الهام ازDNA آن

به گزارش خبرنگار مهر، بررسی روند احیای بافت تاریخی اصفهان نیازمند رویکردی علمی و تحلیل داده‌محور است. بافت تاریخی این شهر به‌عنوان میراث ملموس و غیرملموس ایران، نه تنها شاخصی برای مطالعات تاریخی و شهرسازی است بلکه بستری برای طراحی آینده‌پژوهی شهری به شمار می‌رود. مطالعه تحولات کالبدی و اجتماعی محدوده ۱۹۰۰ هکتاری بافت تاریخی اصفهان، ارتباط بین معماری دوره‌های سلجوقی، آل‌بویه و صفوی با زندگی معاصر، تعامل دستگاه‌های اجرایی و مشارکت عمومی در فرآیند احیا، و جایگاه این شهر در نظام جهانی میراث فرهنگی، محورهای اصلی تحلیل تخصصی این گزارش هستند. شناخت کامل ابنیه، میدان‌ها، گذرها و بازارهای تاریخی به همراه پایگاه داده‌های مستند، امکان برنامه‌ریزی هوشمند، احیای اجتماعی و حفظ انسجام بصری و هویتی بافت را فراهم می‌آورد.

سخنان علی قاسم‌زاده، شهردار اصفهان، و محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، در برنامه تلویزیونی اصفهان من فرصتی برای بازخوانی دقیق‌تر ابعاد این موضوع فراهم ساخت. این سخنان نشان داد که مدیریت شهری اصفهان، همزمان با مواجهه با چالش‌های پیچیده در این حوزه چه استراتژی و رویکردی را برای احیای بافت تاریخی اصفهان در نظر داشته و دارد.

اصفهان مظهر سه دوره تمدنی بزرگ ایران

علی قاسم‌زاده، شهردار اصفهان، شامگاه یکشنبه در برنامه تلویزیونی «اصفهان من» با حضور در جمع مخاطبان، به‌طور مفصل از دغدغه‌ها، سیاست‌ها، پروژه‌ها و موانع موجود در مسیر احیای بافت تاریخی اصفهان سخن گفت.

وی با تأکید بر اینکه خود را شهردار سه دوره «اصفهان دیروز، اصفهان امروز و اصفهان فردا» می‌داند، نگاه راهبردی مدیریت شهری به احیای ۱۹۰۰ هکتار بافت تاریخی را تشریح کرد و گفت: این محدوده نه تنها میراث اصفهان بلکه حقیقتی از تاریخ ایران و جهان است که باید هم‌زمان با حفاظت کالبدی، زندگی اجتماعی نیز در آن جریان پیدا کند.

شهردار اصفهان با بیان اینکه حقیقت و شخصیت اصفهان در بافت تاریخی نهفته است، اظهار کرد: ۱۹۰۰ هکتار بافت تاریخی اصفهان مظهر سه دوره تمدنی بزرگ ایران یعنی سلجوقیان، آل‌بویه و صفوی است. این محدوده صرفاً متعلق به شهر اصفهان نیست بلکه هر پژوهشگری که علاقه‌مند به تاریخ ایران و حتی تاریخ جهان باشد، ناگزیر است اصفهان را مورد مطالعه قرار دهد.

وی افزود: از نخستین روز ورود به شهرداری دغدغه احیای این بافت را داشتم و برای آنکه فعالیت‌ها در مسیر کارشناسی پیش برود، شورای عالی بافت تاریخی با حضور مدیران شهرداری، دستگاه‌های استانی و کارشناسان شکل گرفت. هدف این شورا صرفاً حفاظت کالبدی نبوده، بلکه بازگرداندن حیات و شور زندگی به بافت بوده است.

قاسم‌زاده توضیح داد: برنامه شهرداری بر احیا استوار است؛ یعنی مرمت ابنیه همراه با باززنده‌سازی اجتماعی. اگر فقط بناها بازسازی شوند اما زندگی در آن محدوده جریان نگیرد، هدف محقق نشده است. بنابراین انگیزه‌بخشی به مردم، ایجاد شور زندگی و فراهم آوردن زمینه حضور گردشگران در این محلات از جمله اولویت‌های اصلی بوده است.

تمرکز بر محورهای سلجوقی و صفوی

وی درباره حوزه تمرکز مدیریت شهری در احیای بافت تاریخی گفت: بیشترین توجه ما به محورهای سلجوقی و صفوی بوده است. محدوده پیرامون مسجد جامع و مسجد امام علی، محور هارونیه، محور باباقاسم و محور صفویه در اطراف میدان امام و گذر آقانجفی به‌عنوان نقطه مرکزی دولت‌خانه صفوی کانون اصلی فعالیت‌های ما بوده‌اند. دلیل این انتخاب نیز تمرکز آثار شاخص تاریخی در این نقاط بوده است.

شهردار اصفهان درباره محور باباقاسم توضیح داد: این محور به طول هفت کیلومتر مرمت و بازآفرینی شد؛ محوری که ۵۰ اثر تاریخی در دل خود دارد. بسیاری از شهروندان حتی یک‌بار هم در این محور قدم نزده‌اند، در حالی که این مسیر همچون گنجینه‌ای از تاریخ است. شهرداری در این مسیر علاوه بر مرمت کف و بدنه‌ها، نقاط مکث طراحی کرده است تا گردشگران بتوانند در میان مسیر استراحت کنند، نوشیدنی بنوشند و گفت‌وگو داشته باشند و سپس به مسیر خود ادامه دهند. به باور وی همین توقف‌های کوتاه، خود به درک بهتر محیط تاریخی و تجربه ملموس‌تر آن کمک می‌کند.

وی افزود: قدم زدن در بافت تاریخی در حقیقت قدم زدن در تونل تاریخ است. طراحی‌های انجام‌شده در بازآفرینی این محور به‌گونه‌ای بوده که نوع زیست مردم در دوره‌های سلجوقی، آل‌بویه و صفویه برای گردشگران تداعی شود. با این حال وی اذعان کرد که به دلیل غفلت‌های گذشته در بخش‌هایی از بافت تخریب و نوسازی‌های نامتناسب صورت گرفته که همچون ریگی در غذای خوشمزه، لذت تجربه تاریخی را مخدوش می‌کند. به گفته قاسم‌زاده، شهرداری تلاش کرده است با توافق مالکان، نما و پوسته این ساختمان‌ها را اصلاح کند تا پیوستگی بصری با محیط تاریخی برقرار شود.

وی همچنین تأکید کرد: حضور سرمایه‌گذاران می‌تواند این خانه‌ها را به اقامتگاه‌های بوم‌گردی و رستوران‌های سنتی تبدیل کند. اگر کارکنان این مراکز نیز با لباس‌های سنتی همان دوره تاریخی فعالیت کنند، تجربه زیست تاریخی برای گردشگران کامل خواهد شد.

مشوق‌های سرمایه‌گذاری در بافت تاریخی

قاسم‌زاده در ادامه به سیاست‌های شهرداری برای تشویق سرمایه‌گذاران اشاره کرد و گفت: اقداماتی که شهرداری انجام داده از جمله کف‌سازی، بدنه‌سازی و نوسازی تأسیسات شهری، خود نوعی آماده‌سازی برای رغبت سرمایه‌گذاران است. علاوه بر این، شورای اسلامی شهر مصوباتی داشته است که براساس آن پروانه مرمت برای ابنیه تاریخی ثبت‌شده رایگان صادر می‌شود.

وی توضیح داد: انتظار شهرداری این است که بناها احیا شوند و هیچ‌گونه دخل و تصرف غیرمجاز در آن‌ها صورت نگیرد. البته در مواردی که سرمایه‌گذاران به دلیل نیازهای امروز مانند سرویس بهداشتی یا سالن غذاخوری ناچار به الحاق بخش‌هایی هستند، تا ۳۰ درصد امکان الحاق وجود دارد، مشروط بر اینکه سبک معماری اصلی حفظ شود. این بخش نیز با پروانه رایگان همراه است.

شهردار اصفهان افزود: سازمان بهسازی و نوسازی و همچنین ناحیه تاریخی اصفهان آمادگی ارائه مشاوره رایگان به سرمایه‌گذاران را دارند؛ چه در زمینه تهیه نقشه مرمت و چه در زمینه توجیه اقتصادی.

وی تأکید کرد: علاوه بر ارزش معنوی حفظ هویت شهری، سرمایه‌گذاری در بافت تاریخی از توجیه اقتصادی نیز برخوردار است، چرا که اصفهان همواره یکی از قطب‌های گردشگری بوده و جذابیت‌های آن در سطح جهانی شناخته شده است.

جایگاه جهانی اصفهان و اهمیت مشارکت عمومی

قاسم‌زاده یادآور شد: اصفهان در سال جاری پایتخت گردشگری شهرهای آسیایی انتخاب شد و همچنین بنیانگذار مجمع شهرهای تاریخی ایران بوده است که اکنون ۴۰ شهر عضو آن هستند. علاوه بر این، در سال ۲۰۲۷ اصفهان میزبان شهرهای تاریخی جهان خواهد بود؛ اتحادیه‌ای که ۱۳۰ کشور عضو آن هستند. این افتخارات جایگاه جهانی اصفهان را نشان می‌دهد.

وی با اشاره به تجربه گذشته افزود: در سال ۲۰۰۶ اصفهان به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد. اما متأسفانه گاهی ما قدر داشته‌های خود را نمی‌دانیم، در حالی که جهانیان ارزش اصفهان را به‌خوبی می‌شناسند.

شهردار اصفهان تصریح کرد: مسئولیت همه مدیران و شهروندان در قبال این میراث سنگین است و کوتاهی در این زمینه نه از سوی وجدان فردی و نه از سوی مردم قابل بخشش نخواهد بود.

چالش هماهنگی دستگاه‌ها

شهردار اصفهان به مهم‌ترین چالش‌های موجود در مسیر احیای بافت تاریخی اشاره کرد و گفت: اصلی‌ترین مشکل، هماهنگی بین دستگاه‌هاست. سازمان میراث فرهنگی به‌طور ذاتی متولی حفاظت از بافت تاریخی است، اما به دلایل مختلف از جمله کمبود منابع مالی امکان انجام کامل این وظیفه را ندارد. از سوی دیگر شهرداری هم انگیزه و هم توان اجرایی لازم را دارد. بنابراین نیازمند همکاری، تقسیم کار روشن و اعتماد متقابل هستیم.

وی پیشنهاد کرد: بخش‌های مختلف از جمله صنایع بزرگ شهر در قالب مسئولیت اجتماعی به بافت تاریخی کمک کنند. به‌عنوان نمونه فولاد مبارکه می‌تواند هزینه نگهداری میدان امام را بر عهده گیرد. وی تأکید کرد که در این زمینه سازوکارهای قانونی و اجرایی باید توسط میراث فرهنگی فراهم شود.

قاسم‌زاده همچنین بر نقش مردم تأکید کرد و گفت: تجربه نشان داده هر جا به مردم اعتماد کردیم، نتیجه مثبت گرفتیم. نمونه موفق آن در محله جلفا دیده می‌شود و این تجربه در سایر نقاط بافت تاریخی نیز قابل تکرار است.

آمار پروژه‌ها و دستاوردهای مدیریت شهری

شهردار اصفهان در ادامه به آمار پروژه‌های شهرداری برای احیای بافت تاریخی اصفهان انجام‌شده اشاره کرد و گفت: تاکنون حدود ۱۲۰ پروژه احیای بافت تاریخی به سرانجام رسیده است و هم‌اکنون حدود ۳۰ تا ۴۰ پروژه فعال در حال اجراست. این پروژه‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله بازارها، محورهای تاریخی و بناهای ارزشمند در جریان است.

پروژه ریسباف؛ بزرگ‌ترین موزه کشور

یکی از مهم‌ترین محورهای سخنان شهردار اصفهان موضوع کارخانه ریسباف بود. قاسم‌زاده گفت: تبدیل ریسباف به موزه بزرگ منطقه‌ای سال‌ها آرزوی علاقه‌مندان به میراث تاریخی اصفهان بوده است. این کارخانه، که تنها یادگار باقی‌مانده از مجموعه کارخانه‌های نساجی در محور چهارباغ و در نزدیکی سی‌وسه پل است، جایگاهی تکرارناپذیر دارد.

وی یادآور شد: این کارخانه از بانک ملی به میراث فرهنگی منتقل شد و مقرر بود طی برنامه‌ای زمان‌بندی‌شده با همکاری شهرداری به چرخه گردشگری وارد شود. در این برنامه قرار بود هر شش ماه یک فاز آن در معرض استفاده مردم قرار گیرد. اما به دلیل مشکلات جذب سرمایه‌گذار خصوصی، پروژه متوقف شد.

به گفته شهردار، با ورود استاندار جدید و اهتمام قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی، مسئولیت این پروژه بار دیگر به شهرداری سپرده شد. اکنون مرمت آغاز شده و برنامه زمان‌بندی آن مشخص است. قاسم‌زاده ابراز امیدواری کرد که با همکاری میراث فرهنگی و نظارت عالی مدیریت استان، این پروژه در اسرع وقت به نتیجه برسد.

وی افزود: ریسباف پس از تکمیل به بزرگ‌ترین موزه کشور تبدیل خواهد شد و از نظر وسعت و ارزش هنری با موزه لوور پاریس قابل مقایسه است. این موزه ظرفیت مهمی برای گردشگری شهر و کشور ایجاد خواهد کرد.

بافت تاریخی اصفهان؛ کانون تمدن‌سازی و مدرسه زندگی

محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، مهمان دیگر برنامه بود. وی با اشاره به اهمیت حفاظت و احیای بافت تاریخی اصفهان، اظهار کرد: بافت تاریخی اصفهان نه صرفاً فضایی برای خاطره‌سازی بلکه بستری برای تمدن‌سازی و الگویی برای آینده‌پژوهی شهری است.

ایزدخواستی در ابتدای سخنان خود به پرسشی کلیدی اشاره کرد: بافت تاریخی اصفهان کجاست و چه تعریفی دارد؟ وی اظهار کرد: این بافت نه تنها محلی برای خاطرات جمعی و حس نوستالژیک مردم است بلکه جایگاهی برای تمدن‌سازی و خلق الگوهای زندگی بوده است.

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان با مروری بر ادوار تاریخی شهر گفت: اصفهان در دوران آل‌بویه، سلجوقی و به ویژه صفویان، کانون تمدن‌سازی بوده است. در این دوره‌ها معماری، شهرسازی، خوشنویسی، نگارگری، فلسفه و موسیقی در اصفهان رشد کرده و این شهر به عنوان مدرسه‌ای بزرگ برای زندگی شناخته می‌شد. وی افزود: دوران صفویه به دلیل نزدیکی تاریخی و حجم دستاوردها، بیشترین اثر را در بافت کنونی شهر به جا گذاشته است.

به گفته وی، تمدن به معنای خلق روش‌ها و الگوهای زیست جمعی است. اصفهان در عصر صفوی توانست چنین الگویی ارائه دهد و به مدینه فاضله نزدیک شود. وی تأکید کرد: امروز نیز می‌توان با الهام از همان دی‌ان‌ای تاریخی، آینده‌ای انسان‌محور و پایدار برای اصفهان طراحی کرد.

ایزدخواستی با ذکر مثال از میدان نقش جهان توضیح داد: این میدان به عنوان «میدان نو» در دوره صفوی ساخته شد و با بازار جامع به میدان کهنه یا همان میدان عتیق متصل گردید تا جریان زندگی شهری از گذشته به آینده پیوند بخورد. این پیوستگی، حاصل نظام پیچیده معماری و شهرسازی صفوی بود که علاوه بر سامان‌دهی فضا، به تربیت انسان‌های خلاق و صنعتگر نیز منجر می‌شد.

شناسایی ۴۵ هزار پلاک و نیم میلیون عکس برای شناخت عمیق بافت تاریخی

ایزدخواستی در ادامه گفت: شناخت دقیق بافت تاریخی نخستین گام در مسیر احیا است. بر این اساس سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در چهار سال اخیر، ۴۵ هزار پلاک در محدوده ۲۰۰۰ هکتاری بافت تاریخی و پیرامونی شناسایی کرده است. برای هر پلاک ۲۷ شاخص اطلاعاتی ثبت شد و مجموعه‌ای جامع از داده‌ها فراهم آمد.

وی افزود: علاوه بر این، نیم میلیون عکس از بناهای تاریخی، مرمت‌های ادوار مختلف و زیست شهری در طول زمان گردآوری و در پایگاه داده‌ای جامع ذخیره شد. این اقدام به گفته وی، به ایجاد نظامی شناختی برای مدیریت شهری انجامید که هیچ تصمیمی در حوزه بافت تاریخی نباید بدون اتکا به آن اتخاذ شود.

ایزدخواستی تأکید کرد: این بانک اطلاعاتی گسترده، امکان برنامه‌ریزی هوشمند و آینده‌نگر را فراهم می‌کند و از تصمیم‌های مقطعی و غیرکارشناسی جلوگیری خواهد کرد. به باور وی، شناخت علمی و مستند، نخستین رکن حفاظت و احیای بافت تاریخی است.

احیای ۱۲۰ پروژه و ایجاد انسجام در بافت تاریخی

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان ادامه داد: اجرای بیش از ۱۲۰ پروژه در بافت تاریخی انجام شده و هم‌اکنون حدود ۴۰ پروژه فعال در نقاط مختلف شهر جریان دارد. این پروژه‌ها از مناطق جنوبی تا مرکز شهر گسترده‌اند و هر یک با رویکرد خاصی اجرا شده‌اند.

وی اظهار کرد: یکی از اهداف اصلی این پروژه‌ها بازگرداندن انسجام و یکپارچگی به بافت تاریخی است. در طول ۷۰ تا ۸۰ سال اخیر، ساخت‌وسازهای ناهمگون موجب برهم خوردن هماهنگی بصری و هویتی بافت شده بود. در این راستا، نماهای بیش از ۱۵۰ خانه تاریخی بازطراحی و اجرا شد تا با ادبیات معماری اصفهان هماهنگ گردد.

ایزدخواستی افزود: در پهنه ۷۲ هکتاری دردشت حدود ۷ کیلومتر محور گردشگری طراحی شد که شامل بیش از ۲۰ میدانگاه و فضای شهری است. طراحی این فضاها بر پایه معماری تاریخی اما متناسب با نیازهای امروز صورت گرفت تا زندگی معاصر با هویت تاریخی در هم تنیده شود.

وی همچنین به احیای سقاخانه‌ها اشاره کرد و گفت: این عناصر علاوه بر جایگاه معنوی و اجتماعی، در سیمای شهری نیز نقشی مهم دارند. مرمت بازارهای اصفهان بخش قابل توجهی از برنامه‌های سازمان بود. در طول چهار سال گذشته بیش از ۱۰۰ دهنه بازار احیا و بیش از ۲۰۰ دهنه دیگر مرمت شد.

گذر آقانورالله نجفی؛ نمونه‌ای از طراحی معاصر با الهام از بافت تاریخی

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: گذر آقانورالله نجفی نمونه‌ای بارز از پیوند معماری تاریخی با نیازهای معاصر است. وی توضیح داد: این گذر در شرق میدان امام واقع شده و دسترسی آسانی دارد.

وی افزود: همشهریان می‌توانند از سمت چپ مسجد شیخ لطف‌الله تنها با یک دقیقه پیاده‌روی وارد این گذر شوند. طراحی مسیر به گونه‌ای انجام شده که هم یادآور فضای تاریخی باشد و هم پاسخگوی نیازهای زندگی امروز. وی تأکید کرد: گذر آقانورالله نجفی الگویی برای ده‌ها پروژه مشابه در سطح شهر است که بر اساس پیوند سنت و معاصریت شکل گرفته‌اند.

چالش‌ها و دغدغه‌های احیای بافت تاریخی

ایزدخواستی اظهار کرد: مرمت حتی یک تزئین ساده بنا ممکن است ماه‌ها زمان ببرد. به همین دلیل، مواجهه درست با این بناها همواره دغدغه اصلی سازمان بوده است.

وی افزود: با وجود سختی‌ها، بسیاری از چالش‌ها پشت سر گذاشته شده و پروژه‌ها با جدیت ادامه دارد. اطلاع‌رسانی درباره اقدامات سازمان از طریق رسانه‌های رسمی و وب‌سایت شهرداری صورت می‌گیرد و شهروندان می‌توانند به راحتی به اطلاعات به‌روز دسترسی پیدا کنند.

نگاه تمدنی به آینده اصفهان با الهام از دی‌ان‌ای تاریخی

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در جمع‌بندی سخنان خود تأکید کرد: اگر اصفهان در گذشته توانست الگویی برای تمدن‌سازی باشد، امروز نیز می‌تواند با تکیه بر همان دی‌ان‌ای تاریخی، الگویی برای توسعه پایدار ارائه دهد.

گفت‌وگوهای شهردار اصفهان و مدیرعامل سازمان نوسازی تصویری چندلایه از وضعیت احیای بافت تاریخی ارائه می‌کند. در این تصویر، بافت تاریخی اصفهان نه صرفاً مجموعه‌ای از بناها بلکه کانون هویت، اقتصاد، گردشگری و حتی آینده‌پژوهی تمدنی است.

رویکرد مدیریت شهری کنونی بر سه اصل استوار است: نخست، حفاظت همراه با باززنده‌سازی اجتماعی؛ دوم، بهره‌گیری از سرمایه‌گذاری و گردشگری به‌عنوان محرک‌های اقتصادی؛ و سوم، نگاه تمدنی برای پیوند گذشته و آینده.

با این حال، چالش‌هایی چون ناهماهنگی نهادی، محدودیت منابع مالی، دشواری‌های فنی مرمت و خطر کالایی‌شدن میراث همچنان سایه بر این مسیر انداخته است. اگر این چالش‌ها به‌طور جدی مدیریت نشود، بخشی از ظرفیت‌های احیا در سطح شعار باقی خواهد ماند.

بافت تاریخی اصفهان فرصتی استثنایی برای بازاندیشی در سیاست‌های شهری ایران به شمار می‌رود. این بافت می‌تواند آزمایشگاهی برای تلفیق حفاظت و توسعه، سنت و معاصریت و اقتصاد و فرهنگ باشد. آینده اصفهان در گرو آن است که این فرصت به درستی درک و مدیریت شود