سد کریت طبس؛ شاهکار سدسازی ایرانیان در دل کویر

سد کریت طبس گواهی زنده بر نبوغ مهندسی ایرانیان در دل کویر مرکزی است. این سازه‌ی شگفت‌انگیز که در نزدیکی شهر طبس برپا شده، روزگاری با ارتفاع بیش از ۵۳ متر عنوان بلندترین سد جهان را در اختیار داشت؛ افتخاری که نشان می‌دهد حتی در سخت‌ترین شرایط اقلیمی، ایرانیان توانسته‌اند با بهره‌گیری از دانش و خلاقیت، سازه‌هایی ماندگار خلق کنند.

اهمیت این سد تنها در ابعاد فنی و تاریخی‌اش خلاصه نمی‌شود؛ چراکه امروز به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده و بخشی ارزشمند از میراث فرهنگی و مهندسی کشور به شمار می‌آید. بازدید از سد کریت طبس به عنوان یکی از جاذبه‌های دیدنی طبس فرصتی استثنایی برای علاقه‌مندان به تاریخ، معماری و گردشگری کویری است؛ تجربه‌ای که در آن، گذشته و حال در کنار هم روایتگر شکوه خلاقیت ایرانی می‌شوند.

سد کریت نمونه‌ای شگفت‌انگیز از ترکیب مهارت‌های بومی با نیازهای اقلیمی است؛ بنایی که توانست کویر خشک را به حیات و کشاورزی پیوند دهد.

-حسین سلطان زاده (مورخ معماری ایران)

سد کریت طبس کجاست؟

سد کریت در ۵۶ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر طبس و در نزدیکی روستای چیروک قرار گرفته است. این سازه تاریخی بر روی رودخانه‌ی کریت و در دل دره‌ای باریک ساخته شده که شرایط طبیعی آن بهترین مکان برای احداث یک سد قوسی بوده است.

تاریخچه ساخت سد کریت

سد کریت نه‌تنها یک سازه آبی کارآمد، بلکه روایتی از تلاش ایرانیان برای مهار آب در دل کویر است. مصالح به‌کار رفته در ساخت آن ترکیبی از سنگ، آجر و ملات‌های سنتی مانند ساروج است که نشان‌دهنده‌ی توانمندی مهندسان ایرانی در قرون گذشته است.

اهمیت ذخیره آب در مناطق خشک ایران

ایران همواره با کم‌آبی و اقلیم خشک روبه‌رو بوده است و همین مسئله ذخیره و مدیریت آب را به یکی از دغدغه‌های اصلی مردم این سرزمین تبدیل کرده است. در طول تاریخ، ایرانیان با روش‌هایی همچون قنات‌سازی و سدسازی تلاش کردند نیازهای آبی خود را برطرف کنند.

زمان ساخت و مرمت سد کریت

درباره‌ی تاریخ دقیق ساخت سد کریت روایت‌های متفاوتی وجود دارد. برخی منابع آن را به حدود ۷۰۰ سال پیش و دوره مغولان نسبت می‌دهند، در حالی که شواهد دیگر نشان می‌دهد این سد قدمتی بیش از هزار سال دارد. در کتاب تاریخ کرمان نیز به مرمت سد در قرن دوازدهم میلادی اشاره شده است که نشان می‌دهد این سازه پیش از آن تاریخ بنا شده بود. همین داده‌ها ثابت می‌کنند که سد کریت از کهن‌ترین سدهای قوسی جهان است و تا سده بیستم میلادی به‌عنوان بلندترین سد دنیا شناخته می‌شد.

در دهه‌های اخیر، برای حفظ و پایدار نگه داشتن این بنای ارزشمند اقدام‌های متعددی انجام شده است. یکی از مهم‌ترین کارها، ایجاد لایه بتنی به ضخامت حدود ۴۵ سانتی‌متر روی تاج سد بوده تا در برابر فرسایش و عبور احتمالی سیلاب مقاوم‌تر شود.

علاوه بر آن، بخش‌هایی از بدنه که دچار ترک، نشست یا جداشدگی مصالح شده بودند، با سنگ و ملات جدید مرمت شده‌اند. همچنین مسیرهای دسترسی به سد که پیش‌تر بسیار صعب‌العبور بود، اصلاح و بازسازی شده تا امکان بازدید گردشگران و کارشناسان راحت‌تر فراهم شود.

در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی و تیم‌های مرمتی محلی چندین بار روی تمیزکاری تاج، ترمیم برج آبگیر، و استحکام‌بخشی دیواره‌ها کار کرده‌اند. این بازسازی‌ها نه‌تنها برای حفاظت از یک میراث تاریخی ضروری بوده، بلکه به حفظ جذابیت گردشگری سد هم کمک کرده است.

معماری و اجزای سد کریت

سد کریت از نظر معماری نمونه‌ای منحصربه‌فرد از سدهای قوسی در ایران است. طراحی آن به‌گونه‌ای انجام شده که فشار آب به‌طور یکنواخت به دو طرف دره منتقل شود و استحکام بنا افزایش یابد. در ساخت آن از ترکیب مصالح سنتی چون سنگ، آجر، ساروج، آهک و خاک رس استفاده شده که هرکدام نقشی مهم در دوام هزارساله این سد دارند. در ادامه با اجزای اصلی این سازه آشنا می‌شویم.

پی و تکیه‌گاه سد

پی و تکیه‌گاه مهم‌ترین بخش سد هستند زیرا کل فشار بدنه و مخزن آب بر روی آن‌ها قرار می‌گیرد. در سد کریت، پی‌ها بر روی صخره‌های مقاوم آهکی ساخته شده‌اند و همین امر باعث شده تا در برابر زلزله‌ها و فرسایش زمان پایدار بمانند. زاویه تکیه‌گاه‌ها با زمین بین ۸۰ تا ۹۰ درجه است که به استحکام کلی سازه کمک زیادی کرده است.

بخش بالادست و پایین‌دست

بالادست سد همان بخشی است که در جهت مخالف جریان رودخانه قرار دارد و برای ذخیره‌ی آب به کار می‌رود. پایین‌دست سد هم در جهت حرکت آب قرار دارد و فشار آب ذخیره‌شده در مخزن به آن وارد می‌شود. این طراحی موجب می‌شود تا جریان آب به‌خوبی کنترل و از هدررفت آن جلوگیری شود.

سرریز و تاج سد

سرریزها برای کاهش فشار و سرعت آب طراحی شده‌اند. در سد کریت، آب اضافی از طریق دریچه‌های مخصوص به پایین‌دست هدایت می‌شود تا خطر تخریب کاهش یابد. تاج سد نیز باریک‌ترین و بالاترین قسمت سازه است که طولی حدود ۵۲ متر و عرضی حدود ۱.۲ تا ۱.۲۵ متر دارد. در سال‌های اخیر، یک لایه بتنی به ضخامت ۴۵ سانتی‌متر روی تاج اجرا شده تا مقاومت آن بیشتر شود.

برج آبگیر

در بخش میانی سد، سازه‌ای نیم‌دایره‌ای به ارتفاع حدود ۱۷ متر وجود دارد که به آن برج آبگیر گفته می‌شود. این برج وظیفه کنترل ورود و خروج آب از مخزن را بر عهده دارد. مصالح اصلی آن آجر و قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای است که با ملات سنتی به هم متصل شده‌اند.

کانال انتقال آب

در فاصله‌ای نزدیک به تاج سد، کانالی ساخته شده که آب ذخیره‌شده را به پایین‌دست منتقل می‌کند. این کانال بخشی مهم از سیستم مدیریت آب سد به شمار می‌رود و به‌ویژه برای تأمین نیازهای کشاورزی منطقه کاربرد داشته است.

بدنه سد و مصالح به‌کاررفته

بدنه سد کریت ترکیبی از سنگ‌های محلی، ملات ساروج، آهک و در برخی قسمت‌ها آجر است. این مصالح به دلیل دسترسی سخت به منطقه از اطراف محل سد تهیه شده‌اند. بدنه برای تحمل فشار آب، رسوبات و حتی بارهای لرزه‌ای طراحی شده و به همین دلیل در طول زمان دچار ترک‌ها و ترمیم‌های متعدد شده است. با این حال، استحکام کلی آن همچنان چشمگیر است.

رودخانه کریت طبس

رودخانه‌ی کریت یکی از منابع آبی مهم طبس است که در دل اقلیم خشک کویر جریان دارد. این رودخانه از کوه‌های شتری سرچشمه می‌گیرد و پس از طی حدود ۲۲ کیلومتر مسیر، وارد دشت طبس می‌شود. موقعیت جغرافیایی آن و عبورش از میان دره‌های باریک و سنگی، بهترین شرایط را برای احداث یک سد قوسی همچون سد کریت فراهم کرده است.

رودخانه‌ی کریت یک رودخانه‌ی دائمی نیست و جریان آن بسته به بارش‌های سالانه و ذوب برف در کوه‌های اطراف تغییر می‌کند. میانگین دبی رود در فصل‌های پرآب به چند متر مکعب در ثانیه می‌رسد، در حالی‌که در تابستان‌های خشک به شدت کاهش پیدا می‌کند. این نوسان دبی، لزوم ذخیره‌سازی آب از طریق سد را دوچندان می‌سازد.

مقاومت سد کریت در برابر حوادث طبیعی

یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز سد کریت، پایداری کم‌نظیر آن در برابر بلایای طبیعی است. این سد در طول بیش از هزار سال، بارها در معرض سیلاب‌ها و زمین‌لرزه‌ها قرار گرفته، اما همچنان استوار باقی مانده است. چنین مقاومتی نشان می‌دهد که مهندسان سازنده آن به اصول فنی پیشرفته‌ای آگاه بوده‌اند.

زمین‌لرزه سال ۱۳۵۷ و پایداری سد کریت

در سال ۱۳۵۷ خورشیدی زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷.۸ ریشتر منطقه طبس را لرزاند و بسیاری از روستاها و بناهای اطراف ویران شدند. با این حال، سد کریت هیچ آسیبی ندید و حتی کوچک‌ترین ترک تازه‌ای در آن مشاهده نشد. این رویداد باعث شد توجه متخصصان بین‌المللی به مهندسی دقیق و مصالح مقاوم این سد جلب شود.

دلایل استحکام و ماندگاری بنا

چند عامل اصلی در استحکام سد کریت نقش داشته‌اند:

• طراحی قوسی سد که فشار آب و نیروهای جانبی را به تکیه‌گاه‌های سنگی دره منتقل می‌کند.
• استفاده از مصالح محلی مقاوم شامل سنگ‌های آهکی سخت، آجر و ملات ساروج.
• یکپارچگی پی و تکیه‌گاه‌ها که با صخره‌های طبیعی دره ترکیب شده‌اند.
• مرمت‌ها و بازسازی‌های دوره‌ای که مانع از فرسایش شدید و تخریب کلی سد شده‌اند.

جایگاه سد کریت در مهندسی ایران و جهان

کارشناسان کمیته بین‌المللی سدهای بزرگ (ICOLD) سد کریت را یکی از شگفت‌انگیزترین دستاوردهای مهندسی قرون وسطی معرفی کرده‌اند. مقاومت این سد در برابر زمین‌لرزه، طراحی قوسی هوشمندانه و استفاده از مصالح بومی، از نظر پژوهشگران خارجی نمونه‌ای کم‌نظیر در تاریخ سدسازی به شمار می‌آید. بسیاری از گزارش‌های علمی این کمیته سد کریت را در کنار مهم‌ترین سدهای تاریخی جهان قرار داده‌اند و آن را میراثی ارزشمند برای شناخت تحول مهندسی آب دانسته‌اند.

جاهای دیدنی اطراف سد کریت

بازدید از سد کریت تنها به تماشای یک شاهکار مهندسی ختم نمی‌شود؛ اطراف آن پر از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی است که سفر به طبس را لذت‌بخش‌تر می‌کند.

روستای تاریخی اصفهک

در نزدیکی سد، روستای اصفهک قرار دارد؛ روستایی با بافت خشتی که پس از زلزله سال ۱۳۵۷ خالی از سکنه شد و امروز به یکی از مقاصد گردشگری محبوب طبس تبدیل شده است. خانه‌های خشتی، کوچه‌های باریک و اقامتگاه‌های بوم‌گردی، این روستا را به مکانی جذاب برای گردشگران بدل کرده‌اند.

باغ گلشن طبس

کمی دورتر از سد، باغ گلشن طبس قرار دارد که به‌عنوان یکی از باغ‌های تاریخی ایران شناخته می‌شود. این باغ با نهرها، حوض‌ها و درختان سرسبز خود در دل کویر، نمونه‌ای از هنر باغ‌سازی ایرانی است.

چشمه‌‌ مرتضی علی

در مسیر گردشگری طبس، چشمه‌آب گرم مرتضی علی قرار دارند که ترکیب جالبی از آب گرم و سرد را در کنار هم ایجاد می‌کنند. این پدیده طبیعی کم‌نظیر باعث شده گردشگران بسیاری برای شنا و تجربه‌ای متفاوت به این منطقه بیایند.

سفری به دل کویر؛ از سد کریت تا شگفتی‌های طبس

اگر سد کریت شما را شگفت‌زده کرده است، اطراف طبس پر از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی است که هرکدام داستانی تازه برای گفتن دارند. برای سفر به این منطقه و بازدید از مکان‌های دیدنی خراسان جنوبی می‌توانید مطالب «دستی بر ایران» را بخوانید.