آجرکاری سنتی در ایران؛ تعریف، انواع آجرچینی، الگوها و نمونه‌های شاخص

در تاریخ معماری ایران، هیچ مصالحی به‌اندازه‌ی آجر، بستر خلاقیت هنرمندان را فراهم نکرده است. آجرکاری سنتی در ایران تنها یک شیوه‌ی ساخت‌وساز نبود، بلکه زبان دیگری برای بیان ذوق و هنر معماران ایرانی به شمار می‌رفت. از دیوارهای استوار گرفته تا طرح‌های ظریف و هندسی، آجر در دست استادکاران ایرانی چنان شکل می‌گرفت که گویی ماده‌ای نرم و رام است، نه سنگی سخت.

اوج شکوفایی این هنر را می‌توان در بناهای باشکوه سلجوقی دید؛ جایی که آجر نه‌تنها سازه را برپا می‌داشت، بلکه سطح بنا را به پرده‌ای از نقوش تزیینی بدل می‌کرد. همین ترکیب خلاقانه از استواری و زیبایی باعث شد آجرکاری به یکی از ماندگارترین جلوه‌های معماری ایرانی بدل شود؛ هنری که هنوز در چشم هر بیننده‌ای اعجاب‌برانگیز است.

هنر آجرکاری در ایران، تلفیقی از نیاز و زیبایی است؛ ایرانیان از مصالح ساده، جهانی از الگوهای پیچیده و خیال‌انگیز آفریده‌اند.

-ویل دورانت

آجرکاری سنتی چیست؟

آجرکاری سنتی در ایران ترکیبی از دانش ساخت آجر و هنر چیدمان آن در بناهاست. آجر ابتدا از مخلوط خاک رس و آب ساخته و پس از پخت در کوره به سنگی مقاوم تبدیل می‌شود.

در هنر آجرکاری، استادکاران با چیدن آجرها در طرح‌های متنوع، نماها و سازه‌هایی چشم‌نواز پدید می‌آوردند. آثار برجا‌مانده از دوران مختلف، به‌ویژه پس از اسلام، نشان می‌دهد که چگونه ذوق و خلاقیت ایرانیان، آجر سخت را به ماده‌ای نرم و شکل‌پذیر در دست معمار بدل می‌کرد.

ابزار و مصالح آجرکاری

برای اجرای آجرکاری سنتی، علاوه بر خاک رس مرغوب، ابزارهای ساده‌ای همچون ماله، تیشه و وسایل برش مورد استفاده قرار می‌گرفت. نوع خاک تأثیر مستقیم بر کیفیت آجر داشت؛ خاک‌های غنی از اکسید آلومینیوم و سیلیکات کلسیم مناسب‌تر بودند، در حالی که وجود ناخالصی‌هایی چون نمک یا ریشه گیاهان می‌توانست آجر را سست کند.

چند اصطلاح رایج درباره‌ی آجرکاری

در جریان تکامل این هنر، اصطلاحاتی میان معماران رواج یافته که هرکدام به نوعی فن یا روش خاص اشاره دارد:

• آجر پیش‌بُر: آجری که پیش از پخت، در حالت خام و نرم برش خورده و برای ساخت ستون‌ها یا بخش‌های مدور به کار می‌رود.
• آجر واکوب: خشت تازه را با ابزار یا دست صاف کرده و سپس در کوره می‌پزند.
• دَوال‌بندی: بخشی تزیینی در پایین گنبد یا طاق که دیوار را برجسته‌تر جلوه می‌دهد.

انواع آجرچینی در معماری سنتی ایران

آجرکاری سنتی در ایران تنها به کارکرد سازه‌ای محدود نمی‌شود، بلکه با تنوع شیوه‌های آجرچینی به بخشی از هنر تزیینی بناها تبدیل شده است. استادکاران ایرانی در طول قرن‌ها روش‌های گوناگونی برای چیدمان آجرها ابداع کرده‌اند که هرکدام هویت و زیبایی خاصی به بنا می‌بخشند.

رگ‌چینی پایه

رگ‌چینی رایج‌ترین و متنوع‌ترین شیوه آجرکاری سنتی است که در آن آجرها به‌صورت یکدست یا ترکیبی از پهلو، سر یا حالت‌های خاص در نما کار می‌شوند. طرح‌های متعددی در این روش دیده می‌شود، از جمله:

این تنوع، رگ‌چینی را به یکی از پرکاربردترین و زیباترین شیوه‌های آجرکاری سنتی تبدیل کرده است.

آجرچینی کَلّه‌‌نما

در این شیوه تنها سر آجرها در نما دیده می‌شود و هر آجر نیمی از سر خود را با آجر بالایی درگیر می‌کند. کله‌نما از استحکام بالایی برخوردار است و به دلیل سادگی اجرا، بیشتر در دیوارهای داخلی کاربرد دارد. ضخامت معمول این نوع آجرچینی حدود ۲۲ سانتی‌متر است.

آجرچینی کله‌ و راسته

این روش ساده و درعین‌حال کاربردی، بر اساس ترکیب آجرهای «کله» و «راسته» در ردیف‌های متوالی شکل می‌گیرد. برای جلوگیری از روی‌هم‌افتادن بندهای عمودی، از آجر سه‌قدی نیز استفاده می‌شود. این نوع چیدمان به‌ویژه در نماسازی بناها رایج است.

آجرچینی مشبک یا فَخر ‌و ‌مَدیَن

یکی از زیباترین شیوه‌های آجرکاری سنتی ایران، آجرچینی مشبک یا «فَخر و مَدیَن» است. در این روش، آجرها به‌صورت فرورفته و برجسته کنار هم قرار می‌گیرند و شبکه‌هایی منظم برای عبور نور ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، بیشترین کاربرد آن در درگاه‌های نورگیر بوده است. این تکنیک نه‌تنها جنبه‌ی تزیینی داشته، بلکه مانع عبور حیوانات یا افراد غیرمجاز به فضای داخلی بنا نیز می‌شده است.
از نمونه‌های شاخص این نوع آجرکاری می‌توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان (دوره سلجوقی) و مسجد جامع ازیران (دوره ایلخانی) اشاره کرد.

آجرکاری خوون‌چینی

خوون‌چینی یکی از شیوه‌های خاص آجرکاری سنتی جنوب ایران است که در شهرهای شوشتر و دزفول رواج فراوان داشت. در این روش، سطح بنا با آجرهای تراش‌خورده‌ی کوچک (حدود ۳×۳ سانتی‌متر) پوشانده می‌شود. این کار علاوه بر زیبایی، مزیت اقلیمی هم داشت: گودی‌ها و سایه‌روشن‌های ایجادشده از نفوذ مستقیم گرما جلوگیری می‌کردند و بنا را خنک‌تر نگه می‌داشتند.

ویژگی بارز خوون‌چینی، نقوش چلیپایی آن است. هنرمندان با ترکیب‌های متنوع این نقوش، طرح‌هایی شبیه گل یا خورشید می‌آفریدند. در برخی نمونه‌ها، مرکز نقش‌ها با نام‌های مقدسی چون «الله»، «محمد» و «علی» در قالب خط بنایی مزین شده است. تاکنون بیش از ۵۴ طرح مختلف خوون‌چینی در دزفول و شوشتر شناسایی شده است که هرکدام شاهکاری از هنر و نمادپردازی به شمار می‌آیند.

الگوهای نمای پرکاربرد در آجرکاری سنتی

در میان شیوه‌های آجرکاری سنتی ایران، برخی الگوها بیش از بقیه رایج بوده‌اند و در نماها و طاق‌ها جلوه‌ای ویژه ایجاد کرده‌اند.

• آجرکاری خفته و راسته یا پتکین

در این روش، آجرها به‌صورت برجسته و فرورفته کنار هم قرار می‌گیرند و با سایه‌روشن طبیعی جلوه‌ای سه‌بعدی می‌سازند. این شیوه در طاق‌ضربی‌ها و آجرفرش کف هم کاربرد داشته است.

• آجرچینی حصیری یا بادبزنی

در این سبک، نما به مربع‌های منظم تقسیم می‌شود و در هر مربع، یک آجر افقی و یک آجر عمودی چیده می‌شود. نمونه‌های شاخص آن را در برج مهماندوست دامغان و مسجد جامع اصفهان می‌توان دید.

گره‌سازی در آجرکاری سنتی

گره‌سازی یکی از شیوه‌های بسیار ظریف و پرکار آجرکاری سنتی در ایران است. این روش به‌کمک قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه‌داری‌شده در اندازه‌های گوناگون اجرا می‌شود. طرح‌های گره در نقش‌مایه‌های هندسی ساده، مثل مثلث، لوزی، مربع، مستطیل، ذوزنقه و ترکیب آن‌ها با یکدیگر برای ایجاد چندضلعی‌های ستاره‌شکل‌ و… است.

از دوران سامانیان و آل‌بویه به‌بعد، این سبک آجر‌کاری در آثار معماری ایرانی وجود دارد. بناهای زیر از آن جمله‌اند:

• بنای گور امیر در بخارا
• تزیینات داخل بنای سنگ‌بست
• تزیینات زیبای سردر مسجد جورجیر یا جامع صغیر اصفهان
• تزیینات مسجد جامع ورامین، از دوره‌ی ایلخان
• مسجد گوهرشاد
• مدرسه‌ی غیاثیه خرگرد، از دوران تیموری

آجرکاری رنگی یا گره‌سازی رنگی

در این تکنیک، آجرهایی با رنگ‌های مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند تا نقوش هندسی و طرح‌های چشمگیر ایجاد شود. این شیوه از دوره‌ی ایلخانیان رواج یافت و در طول قرون بعدی، به‌ویژه در شیراز، به کار رفت.

نمونه‌های شاخص آجرکاری رنگی عبارت‌اند از:

• مدرسه‌ی خان
• حرم شاه‌چراغ
• مسجد وکیل
• آرامگاه علی‌بن‌حمزه
• مسجد نصیرالملک
• نارنجستان قوام

تکنیک‌های تزئینی پیشرفته

در کنار شیوه‌های اصلی، برخی تکنیک‌های تزئینی پیشرفته در آجرکاری سنتی ایران به نماها و کف‌سازی‌ها جلوه‌ای خاص داده‌اند. این روش‌ها معمولاً در بناهای شاخص تاریخی به‌کار رفته و از تنوع بالایی برخوردارند.

آجرِ مهری و آجرتراش (نقش‌دار)

یکی از برجسته‌ترین تکنیک‌ها، آجر مهری است که از دوره‌ی ایلخانی رواج یافت. در این روش، آجرهای مربع، مستطیل یا لوزی به‌صورت نقش‌دار و برجسته در نما به‌کار می‌رفتند و گاهی با کاشی همراه می‌شدند. آجر مهری معمولاً در بخش‌هایی چون لچکی قوس‌ها، حاشیه‌ها و میان‌طبقات استفاده می‌شد.
این شیوه بعدها در دوره‌ی قاجار در شهرهایی مانند یزد، کاشان، شیراز و تهران به اوج رسید.

بندکشی تزیینی (گچی/رنگی) و اثر آن بر خوانایی نقش

در بسیاری از بناهای تاریخی، بندکشی میان آجرها فقط برای استحکام نبود، بلکه به‌عنوان بخشی از تزئینات نما اجرا می‌شد. بندها با ملات گچ یا مصالح رنگی پر می‌شدند و روی آن‌ها نقش‌های هندسی یا کلمات مذهبی مانند «الله» و «علی» حکاکی می‌گردید.
نمونه‌های شاخص بندکشی تزئینی را در رباط شرف و گنبد خاکی اصفهان می‌توان دید. این تکنیک به‌ویژه در دوره‌ی ایلخانی رواج داشت، اما پس از صفویان کمتر استفاده شد.

آجرفرش و هره‌چینی پله (کف‌سازی‌های تاریخی)

کاربرد آجر تنها به دیوارها و طاق‌ها محدود نبود؛ بلکه از آن برای کف‌سازی خیابان‌ها، صحن‌ها و ایوان‌ها نیز بهره گرفته می‌شد.
طرح‌های متنوعی مانند جناغی، شکسته و موازی برای آجرفرش به کار می‌رفت. در پله‌ها نیز آجرها به‌روش «هره‌چینی» یا «خفته و راسته» کار گذاشته می‌شدند تا علاوه بر زیبایی، استحکام بیشتری ایجاد کنند. نمونه‌های تاریخی این شیوه در کاروانسراها و مساجد بزرگ ایران هنوز قابل مشاهده‌اند.

نمونه‌های شاخص آجرکاری در ایران (از سلجوقی تا پهلوی)

آجرکاری سنتی در ایران طی قرن‌ها دگرگون شده و در هر دوره با شیوه‌ها و نقش‌های تازه‌ای همراه بوده است. از آجرهای ساده پیش از اسلام تا گره‌چینی‌های پیچیده سلجوقی و آجرهای مهری قاجاری، این هنر همواره بخشی جدانشدنی از معماری ایرانی بوده است.

پیش از اسلام: از خشت تا آجرهای منقوش

ایرانیان از دیرباز با گل و خاک پیوند داشتند و با افزودن آتش، خشت را به آجر تبدیل کردند. نخستین شواهد آجرپزی در تپه گنج‌دره و سیلک کاشان به هزاره چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردد. در چغازنبیل نیز آجرهای کتیبه‌دار دیده می‌شود. در دوره‌ی هخامنشیان و ساسانیان، آجر علاوه بر اسکلت، جنبه‌ی تزیینی هم یافت؛ مانند طاق کسری تیسفون و تخت‌سلیمان.

دوران سامانیان و آل‌بویه

آجرکاری پس از اسلام با مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا و برج‌های آجری لاجیم و رسکت آغاز شد. در این دوره، تزیینات آجری هماهنگ با ساختار کلی بنا طراحی می‌شد. سردر مسجد جامع صغیر اصفهان از نمونه‌های برجسته این دوره است.

شکوفایی سلجوقیان

دوره‌ی سلجوقی عصر طلایی آجرکاری سنتی ایران بود. طرح‌های هندسی و برجسته، گره‌چینی و نقش‌های متنوع در بناها به‌کار رفت. نمونه‌های شاخص این دوره:

• برج‌های خرقان (اولین گنبد دوپوش)
• مسجد جامع اصفهان
• رباط شرف و رباط ملک
• گنبد سرخ مراغه

ایلخانیان و تیموریان

در این دوره، کاشی‌کاری جایگزین بخشی از آجرکاری شد؛ با این حال، نماها همچنان با آجر تزیین می‌شدند. تکنیک‌های مهم شامل گره‌کاری رنگی و استفاده از آجرهای نقش‌دار بود. بناهای شاخص:

• مسجد میرچخماق یزد
• مقبره شیخ زین‌الدین تایباد
• گنبدخانه مسجد جامع یزد

صفویان

با رواج کاشی‌کاری در نماها، نقش آجرکاری کمتر شد؛ اما شیوه‌ی آجر تراش و آب‌ساب برای نماهای صاف و یکدست استفاده می‌شد. از نمونه‌ها می‌توان به کاروانسرای مهیار اشاره کرد.

زندیه و قاجاریه

در دوران قاجار، آجرکاری ساده‌تر شد اما آجرهای مهری و گره‌سازی رنگی رواج زیادی یافت. بسیاری از خانه‌ها و مساجد تهران، کاشان و یزد از این شیوه بهره‌مند شدند. در همین دوره، نخستین کارخانه آجرپزی مدرن در ری توسط امین‌الضرب تأسیس شد.

پهلوی و ورود صنعت

پس از جنگ جهانی دوم و با رشد کارخانه‌های آجرپزی، تولید آجر ماشینی گسترش یافت. در این دوران، آجر بیشتر در سازه‌های مدرن و نماهای شهری به‌کار رفت و نقش سنتی آن کمرنگ شد.

نحوه اجرای آجرکاری تزیینی قدم‌به‌قدم

اجرای آجرکاری سنتی در ایران فرایندی است که از طراحی اولیه آغاز می‌شود و تا پرداخت نهایی نما ادامه دارد. در ابتدا، الگوی مورد نظر برای نما انتخاب می‌شود؛ طرح‌هایی مانند خفته‌و‌راسته، کَلّه‌و‌راسته، حصیری، گل‌انداز یا فَخر و مَدین. پس از آن، نوع آجر و شیوه‌ی آماده‌سازی بستر کار تعیین می‌شود تا نما از استحکام کافی برخوردار باشد.

پس از آماده‌سازی، آجرها با ملات مناسب در رج‌های منظم چیده می‌شوند. هر الگو ویژگی خاص خود را دارد؛ مثلاً در خفته‌و‌راسته برجستگی و فرورفتگی‌ها جلوه‌ای سایه‌روشن ایجاد می‌کنند، در حالی که در فَخر و مَدین فضای مشبک نور را از خود عبور می‌دهد. در بخش‌هایی مانند گوشه‌ها، قوس‌ها و بازشوها، از آجرهای تراش‌خورده یا پیش‌بُر استفاده می‌شود تا هماهنگی کلی نما حفظ شود.

مرحله‌ی پایانی، بندکشی و پرداخت است. در این بخش، فاصله‌ی میان آجرها با ملات پر می‌شود و گاهی به‌صورت تزیینی اجرا می‌شود. در برخی بناها، بندکشی‌های رنگی یا نقش‌دار جلوه‌ای خاص به نما داده‌اند. در نهایت، نما تمیز می‌شود و سطح آن آماده‌ی ماندگاری در برابر شرایط محیطی خواهد بود.

آجرکاری سنتی چه تفاوتی با آجرکاری مدرن دارد؟

در آجرکاری سنتی زیبایی و هنر در کنار کارکرد سازه‌ای اهمیت داشت، اما در آجرکاری مدرن کارکرد و سرعت ساخت اولویت اصلی به شمار می‌رود.

در شیوه‌ی سنتی، آجرها نه‌تنها مصالح ساختمانی بلکه عنصری هنری بودند. طرح‌های متنوعی مانند گره‌چینی، فَخر و مَدین، خوون‌چینی و رگ‌چینی‌های پیچیده، نماها را به آثار هنری بدل می‌کردند. در سنت قدیم، هر آجر به‌دقت تراشیده، برش داده و در جای مناسب قرار داده می‌شد تا هم استحکام و هم زیبایی به بنا ببخشد.

در مقابل، آجرکاری مدرن بیشتر بر سرعت ساخت، استفاده از مصالح استاندارد کارخانه‌ای و روش‌های صنعتی تکیه دارد. در این شیوه، نقش تزیینی آجر بسیار کمرنگ‌تر است و کاربرد آن بیشتر به استحکام، پوشش و یکدستی نما محدود می‌شود. در معماری امروز، آجرها اغلب به‌صورت آماده تولید می‌شوند و اجرای آن‌ها با الگوهای ساده و تکراری انجام می‌شود؛ در حالی که در گذشته هر نما می‌توانست هویت و شخصیت منحصربه‌فردی داشته باشد.

دنیای شگفت‌انگیز آجرکاری و هنرهای معماری ایران

اگر علاقه‌مندید فراتر از آجرکاری سنتی بروید و با دیگر جلوه‌های هنر معماری ایرانی مانند گچبری، کاشی‌کاری و مقرنس آشنا شوید، در وب‌سایت دستی بر ایران منتظر شما هستیم. در اینجا می‌توانید لایه‌های پنهان معماری ایرانی را کشف کنید و ببینید چگونه هنرمندان گذشته با خشت، گچ و کاشی جهانی از زیبایی آفریدند.