خیابانی که راوی مقاومت ۱۷ شهریور شد

خبرگزاری مهر _گروه جامعه؛ امروز یادآور یک صبح خونین است. صبح روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ مردم برای اعتراض به حکومت پهلوی در میدان ژاله تهران تجمع کردند. ساعت ۶ صبح ۱۷ شهریور اعلام حکومت نظامی کرد؛ اما به‌رغم حکومت نظامی، ده‌ها هزار مردم مجاهد شرق تهران از صبح زود به سوی میعادگاه سرازیر شدند و در کمتر از دو ساعت تمامی خیابان ژاله تا پشت بهارستان را از جمعیت پر کردند.

البته یکی از علل قرار گرفتن تجمعات در میدان ژاله از آن جهت بود که یکی از فعالان مبارزان مردمی در آن روزها شخصی به نام علامه یحیی نوری بود. علامه نوری در آن زمان در میدان ژاله سکونت داشت و از این رو حضور وی در تجمعات ضدشاه، و انتخاب میدان ژاله بی‌تأثیر نبود.

در روز هفده شهریور با جمع شدن مردم، یگان‌هایی از لشکر در میدان و خیابان ژاله (شهدا) مستقر شدند و ساعاتی بعد برخورد شدیدی با مردم داشته و تلفات سنگینی را به جمعیت وارد کردن و بدین ترتیب با آغاز درگیریها و کشته شدن عده زیادی از مردم قیام ۱۷ شهریور در تاریخ ثبت شد.

ارتش با سلاح گرم به مردم حمله کرد و صدها نفر کشته و زخمی شدند. این روز به دلیل شدت سرکوب، به «جمعه سیاه» معروف شد. بعد از پیروزی انقلاب، میدان ژاله به «میدان شهدا» تغییر نام یافت و تا مدتها این روز از تقویم تعطیل رسمی بود.

حالا خیابان ۱۷ شهریور به دلیل اتصال به میدان شهدا و نقش محوری در تجمعات انقلابی، یکی از خیابان‌های نمادین تهران است چون در حافظه جمعی ایرانیان، خیابان ۱۷ شهریور نه فقط یک مسیر شهری بلکه یادآور مقاومت و ایستادگی است بنابراین نقش تاریخی آن در انقلاب اسلامی، این خیابان را به «موزه زنده تاریخ» تبدیل کرده است. خیابان ۱۷ شهریور و میدان شهدا می‌تواند در این چارچوب به یک مقصد گردشگری فرهنگی و تاریخی تبدیل شود.

اما چطور؟ با ایجاد موزه یا مرکز روایتگری دیجیتال درباره قیام ۱۷ شهریور در اطراف میدان شهدا، نصب تابلوهای روایت تاریخی و تصاویر پیش و پس از واقعه در طول خیابان، راه‌اندازی تورهای شهری مقاومت که شامل میدان شهدا، خیابان ۱۷ شهریور و دیگر نقاط تاریخی تهران باشد و تولید محتواهای چندرسانه‌ای (ویدئو، پادکست، عکس‌های مقایسه‌ای قبل و بعد) برای جذب گردشگران جوان و خارجی.

حسن رضایی نسب از فعالان حوزه تورهای گردشگری تهران است که به خبرنگار مهر گفت: درحال حاضر ر اطراف میدان شهدا و خیابان ۱۷ شهریور هنوز بافت‌های قدیمی و مساجد تاریخی وجود دارد که در دوران انقلاب پایگاه مردم بوده‌اند. همچنین نزدیکی این محور به میدان امام حسین و خیابان انقلاب، امکان طراحی یک «مسیر گردشگری شهری» را فراهم می‌کند. به این ترتیب گردشگر می‌تواند یک مسیر کامل از فضاهای فرهنگی و انقلابی تهران را تجربه کند.

وی گفت: در حال حاضر یک سردیس و یادمان شهدا در ضلع شمالی میدان وجود دارد که بیشتر نمادین است. چند تابلو و نام‌گذاری رسمی (تابلو میدان شهدا و خیابان ۱۷ شهریور) که تنها نشانه‌های مستقیم واقعه هستند؛ نیز دیده می‌شود. درصورتی که نیاز است تا یک یادمان شاخص و دائمی که روایتگر کشتار ۱۷ شهریور باشد، نصب شود و در خود میدان حتی اطرافش موزه یا مرکز روایتگری کوچکی نیز وجود داشته باشد. همچنین می‌توان از نقاشی‌های دیواری، عکس‌های مستند یا سازه‌های هنری نیز استفاده کرد تا یادآور جمعه سیاه باشد. چون اگر اگر امروز گردشگری بدون آگاهی تاریخی به میدان شهدا برود، احتمالاً فقط یک میدان پر رفت‌وآمد و ترافیکی می‌بیند و ارتباط مستقیمی با واقعه تاریخی نمی‌گیرد.

رضایی نسب بیان کرد: شهرداری تهران نیز می‌تواند نقش زیادی در یادآوری واقعه ۱۷ شهریور در این خیابان داشته باشد. نصب المان‌ها و بنرهای مناسبتی بخشی از فعالیتی است که شهرداری و حتی سازمان تبلیغات اسلامی می‌تواند انجام دهد.

گردشگری با محوریت حماسه‌های مردمی را در شهرهای گوناگون در سطح جهان می‌توان دید، مکان‌هایی که صحنه تظاهرات، انقلاب‌ها یا مقاومت‌های مردمی بوده و امروز بخشی از حافظه تاریخی_گردشگری شهرها شده‌اند. چنین فضاهایی در بسیاری از نقاط دنیا وجود دارد و در چارچوب «گردشگری حافظه» یا «گردشگری سیاسی» دسته‌بندی می‌شوند.

برای مثال میدان استقلال (میدان مایدان) در «کی اف» صحنه اعتراضات بزرگ سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۱۴ بوده است و این میدان یکی از قطب‌های گردشگری سیاسی اوکراین است. منطقه پایتخت با یادمان‌های قیام ورشو (۱۹۴۴) و مسیرهای راهپیمایی تاریخی آن در لهستان نیز در زمره این نوع گردشگری شهری قرار می‌گیرد. در بوستون آمریکا، میدان‌ها و خیابان‌های متعددی صحنه تظاهرات مردمی و جنبش‌های حقوقی مدنی بوده است. همچنین برای دهه‌های متمادی، میدان مایو در بوینس آیرس، صحنه تجمع‌های اعتراضی و تظاهرات مادران مفقودشدگان دیکتاتوری نظامی بوده است. میدان تیان‌آن‌من، در چین یکی از شناخته‌شده‌ترین مکان‌ها برای گردشگری سیاسی، با تمرکز بر حوادث است. میدان التحریر، قلب انقلاب ۲۰۱۱ در مصر، امروز هم به‌عنوان نماد مقاومت مردمی در تورهای شهری مطرح می‌شود.

در آلمان دروازه براندنبورگ درحال حاضر یکی از مهمترین نمونه‌های تبدیل یک مکان تاریخی-سیاسی به مقصد گردشگری شهری است. این دروازه تاریخی در واقع نقطه عطفی در فروپاشی دیوار برلین بوده است. در شب ۹ نوامبر ۱۹۸۹، تصاویر تلویزیونی نشان دادند که هزاران نفر در اطراف دروازه براندنبورگ گرد آمدند و دیوار برلین را شکستند. این لحظه در حافظه جهانی ثبت و دروازه از نماد جدایی به نماد آزادی و وحدت تبدیل شد. پس از اتحاد دو آلمان، دولت این کشور آن را به‌عنوان نماد وحدت ملی معرفی کرد. محوطه اطراف آن بازسازی شد و به میدان عمومی برای برگزاری رویدادها، جشن‌های ملی، کنسرت‌ها و مراسم یادبود تبدیل شد.

اکنون تورهای شهری برلین آن را نقطه شروع معرفی تاریخ مدرن شهر قرار دادند، به‌ویژه در ارتباط با جنگ سرد و فروپاشی دیوار. همچنین ن سالانه میلیون‌ها نفر از سراسر جهان به آنجا می‌روند تا تجربه حضور در مکانی را داشته باشند که از نماد قدرت و جدایی به نماد آزادی و همبستگی تبدیل شده است. دروازه براندنبورگ هم بخشی از مسیرهای رسمی گردشگری برلین است و هم صحنه تجمع‌های مدنی و رویدادهای زنده فرهنگی.

اما در مقایسه با مکان‌های شهری جهانی، می‌توان گفت که خیابان هفده شهریور بیشتر جنبه یادمانی و سیاسی-مذهبی دارد. یادمان‌هایی ساخته شده اما هنوز ظرفیت کامل برای تعریف آن به‌عنوان مقصد گردشگری شهری (مانند تورهای شهری، موزه، رویدادهای فرهنگی) فعال نشده است.

درصورتی که خیابان ۱۷ شهریور و میدان شهدا فقط یک نام یا نشانی در تهران نیست؛ این مکان‌ها حافظه زنده انقلاب‌اند. اگر به‌درستی معرفی و مدیریت شوند، می‌توانند بخشی از «گردشگری مقاومت» باشند و نه تنها نسل‌های جدید ایرانی بلکه بازدیدکنندگان خارجی را با بخشی از تاریخ مبارزه مردم ایران آشنا کنند.