نجات آب ــ ۱۴ | آبیاری با آبِ شورِ تصفیه‌شده در اراضی شورپسند

خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ آبیاریِ هدفمندِ گیاهان شورپسند با آبِ شورِ تصفیه‌شده ــ آبی که یا از منابع لب‌شور و شور (چاه‌های شور/لب‌شور)، یا از جریان‌های پساب تصفیه‌شده و یا از «آب دورریز» واحدهای نمک‌زدایی (Reject/Brine) به‌دست می‌آید ــ یکی از روش‌های مؤثر در جهانی است که بیش از 800میلیون هکتار خاک، تحت تأثیر شوری قرار دارد و بخش قابل‌توجهی از اراضی آبی نیز در معرض شوری هستند. در این شرایط، شورپسندان یا همان هالوفیت‌ها نقش محوری دارند: گیاهانی که به‌طور طبیعی با غلظت‌های بالای نمک کنار می‌آیند و حتی بخشی از چرخه رشدشان به وجود کلرید و سدیم و اسمزی بودن بالاتر گره خورده است.

بیشتر بخوانید

«نجات آب» ـ 10 | «بیمه هدفمند و هوشمند» برای محصولات کم‌آب‌بر

نجات آب ــ 11 | جایگزینی علوفه‌های پرآب‌بر با گیاهان مرتعی بهینه

اما آیا می‌توان با اتکا به استانداردهای کیفیت آب برای کشاورزی، مدیریت خاک شور/سدیمی، و انتخاب دقیق گونه‌های هالوفیت (مثل Salicornia, Atriplex, Quinoa)، آبی را که برای بیشتر محصولات «مسئله‌ساز» است، به «منبع فرصت» بدل کرد؟ پاسخ اولیه مثبت است، البته مشروط به رعایت اصول: کنترل هدایت الکتریکی (EC) و نسبت جذب سدیم (SAR)، پایش بور و کلرید، طراحی «کسری آب‌شویی» و زهکشی کافی، و بومی‌سازی گونه‌ها نسبت‌به اقلیم و بازار. در ادامه، قدم‌به‌قدم از ضرورت تا جزئیات فنی و اقتصادی، از ریسک‌ها تا حکمرانی و نمونه‌های عملی، مسیر را می‌گشاییم.

ضرورت و اهمیت

ضرورت نخست، کم‌آبی ساختاری و افزایش تقاضاست: کشاورزی، بزرگ‌ترین برداشت‌کننده آب در جهان است و هم‌زمان، بخش‌هایی از اراضی آبی، به‌دلیل شوری، با کاهش عملکرد و بهره‌وری روبه‌رو هستند. در چنین بستری، بازیافت و بهره‌برداری از آب‌های حاشیه‌ای (Marginal Waters) ــ از جمله آب شورِ تصفیه‌شده ــ به‌منزله‌ی باز کردن مسیرهای تازه برای افزایش بهره‌وری «آبِ مفید» است، بی‌آنکه صرفاً بر منابع آب شیرین فشار بیاوریم. ضرورت دوم، زیست‌بومی است: وقتی هریک از هالوفیت‌ها به‌طور طبیعی در دامنه‌های EC بالاتر رشد می‌کنند، می‌توان مزرعه را به‌سوی سازگاری راند؛ چه بسا به‌واسطه‌ی چرخش زراعیِ هالوفیت‌ها، شوریِ خاک سطحی نیز تعدیل شود. ضرورت سوم، انعطاف اقتصادی است: محصولات شورپسند مثل سالیکورنیا (دانه روغنی/تره‌بار/خوراک دام)، آتریپلکس (علوفه)، و کینوا (غلات کاذب) می‌توانند به زنجیره‌های ارزش متنوعی متصل شوند و ریسک درآمدی را کاهش دهند. به‌ویژه در مناطق خشک و ساحلی، سینرژی‌های جالبی رخ می‌دهد؛ به این ترتیب که تلفیق آب شورِ تصفیه‌شده با پساب‌های آبزی‌پروری (سرشار از نیتروژن و فسفر) می‌تواند هزینه کوددهی را بکاهد؛ یا آبیاری قطره‌ای در مزرعه‌های سالیکورنیا به‌طرز مؤثری بهره‌وری آب را بالا ببرد. همه‌ی این‌ها، البته با شرطی مهم معتبر است: مدیریت ریسک شوری/بور/کلرید و زهکشی.

چالش‌های فعلی

چالش اول، ناهمگنی آب شور تصفیه‌شده است. آب شورِ تصفیه‌شده می‌تواند از منشأهای متفاوتی بیاید و بنابراین «ترکیب یونی»(Na⁺, Cl⁻, SO₄²⁻, HCO₃⁻, B, …)  و SAR آن متفاوت باشد. همین تفاوت‌هاست که ریسک «پراکندگی خاکدانه‌ها» و افت نفوذپذیری را بالا می‌برد ــ مسئله‌ای که در ادبیات کلاسیک FAO و USDA از منظر EC و SAR توضیح داده شده است. چالش دوم، بور و کلرید است: حتی اگر گیاه شورپسند باشد، آستانه‌های بور (B) و کلرید برای بسیاری محصولات، محدودکننده‌اند و لازم است در آبیاری با آب‌های لب‌شور و شور، به‌دقّت پایش شوند. چالش سوم، آبشویی و زهکشی است؛ بدون طرح آبشویی (Leaching Fraction) و خروج مؤثر املاح از ناحیه ریشه، هر موفقیتی موقّت است. چالش چهارم، پذیرش بازار و زنجیره ارزش است: محصول، چه دانه روغنی سالیکورنیا برای خوراک/بیودیزل، چه علوفه آتریپلکس برای دام، و چه کینوا برای بازارهای سلامت، باید خریدار داشته باشد.

در کنار این‌ها، ابهام‌های بهداشتی در صورت استفاده از جریان‌های «پساب تصفیه‌شده شور» وجود دارد: رعایت استانداردهای میکروبی/شیمیایی مطابق دستورالعمل WHO ضروری است (جداسازی کاربردهای خام‌خوری، آبیاری قطره‌ای، دوره منع آبیاری پیش از برداشت، و…)، هرچند در بسیاری سناریوهای هالوفیتی، محصول نهایی خوراک خام انسان نیست. این چالش‌ها، اگر درست شناخته شوند، خودشان پل عبوری به‌سوی راهکارها هستند.

اثرِ راهکار «آبیاری هالوفیت‌ها با آب شورِ تصفیه‌شده» در رفع چالش‌ها

راه‌حل کلیدی، هم‌ترازیِ سه‌گانه آب–خاک–گیاه است. از سمت آب: تکیه بر دستورالعمل‌های کیفیت آب آبیاری (FAO 29) برای کنترل EC، SAR، کلرید و بور، و در صورت لزوم، مخلوط‌سازی (Blending) یا آهسته‌سازی بار نمکی با زمان‌بندی آبیاری. از سمت خاک: طراحی کسری آبشویی بر مبنای شوری هدف در ناحیه ریشه (ECe) و پایش منظم هدایت الکتریکی و SAR خاک، به‌همراه زهکش زیرسطحی یا مدیریت تراز ایستابی. از سمت گیاه: انتخاب گونه یا رقم‌های شورپسند که در دامنه‌های 10–20 دسی‌زیمنس‌برمتر(EC آب آبیاری) کارایی قابل‌قبولی نشان داده‌اند ــ مثلاً برخی ژنوتیپ‌های کینوا، یا Salicornia bigelovii، یا گونه‌های Atriplex.

ادبیات تجربی نشان می‌دهد که ترکیب منابع غیرمتعارف نیز شدنی است: آبیاری هالوفیت‌های زینتی و منظرسازی با «پساب تصفیه‌شده + آبِ دورریز اسمزمعکوس (RO brine)» با مدیریت شوری و روش آبیاری (قطره‌ای/بوبلر) نتایج عملی داشته است. مطالعات ICBA بر سالیکورنیا (از آب لب‌شور تا آبزی‌پروری و حتی Brine) نیز نشان داده‌اند که با آبیاری قطره‌ای و انتخاب بستر مناسب، عملکرد و پایداری بهتر می‌شود. به‌این‌ترتیب، آن چالش‌های چهارگانه، در قالب یک بسته فنی–مدیریتی پاسخ می‌گیرند.

روش انجام راهکار

نخست، پروفایل‌سنجیِ آب: اندازه‌گیری  EC، TDS، SAR  (برحسب meq L⁻¹ یون‌ها)، کلرید، بور، بی‌کربنات، و در صورت منشأ فاضلاب و صنعت، فلزات سنگین و میکروآلاینده‌ها، با آستانه‌های FAO تطبیق داده می‌شوند تا «درجه ریسک» تعیین گردد. دوم، پروفایل‌سنجیِ خاک: Ece (هدایت الکتریکی عصاره اشباع)، SAR/ESP، بافت و ظرفیت نگهداشت آب، و عمق و هدایت زهکش. سوم، طراحی آبیاری: روش‌های موضعی (قطره‌ای/بوبلر) برای به‌حداقل رساندن خیس‌شدن شاخ‌وبرگ و سوزندگی کلرید؛ زمان‌بندی بر مبنای تبخیر–تعرق و بار نمکی؛ و محاسبه‌ی کسری آبشویی (LF) برای مدیریت تعادل نمک. چهارم، انتخاب گونه و رقم:

• Salicornia bigelovii:  دانه روغنی و سبزی خوردنی و تره‌بار شورپسند؛ در آزمایش‌های مزرعه‌ای حتی با آب شور ساحلی و آبزی‌پروری سازگار گزارش شده است.
• Atriplex spp: علوفه مقاوم؛ در سناریوهای «آب تولیدی و پس‌آب شور» نیز مطالعه شده و به‌عنوان راهبرد دفع ایمن و بهره‌بردارانه‌ی آب شور مطرح است.
• کینوا: گونه‌های متعدد با دامنه تحمل نمک گزارش‌شده؛ برخی ژنوتیپ‌ها در EC آبِ 10–20 dS/m  ، البته با افتی نسبت‌به آب شیرین، عملکرد مطلوب دارند.

پنجم، بهداشت و ایمنی: اگر منشأ آب «پساب تصفیه‌شده» باشد، چارچوب WHO(2006) برای تعیین اهداف سلامت‌محور (Health-based Targets)، انتخاب روش آبیاری، دوره منع آبیاری پیش از برداشت، و آموزش کارگران، لازم‌الاجراست. ششم، پایش و یادگیری: ثبت سری‌زمانی EC آب و خاک، SAR  خاک، دینامیک بور، و عملکرد و کیفیت محصول؛ این داده‌ها خوراک بازطراحی فصل بعد می‌شوند.

تأثیرات اقتصادی

اقتصادِ این راهبرد، به دو مؤلفه بستگی تام دارد: هزینه جایگزینی آب شیرین و ارزش زنجیره محصول شورپسند. در مناطق کم‌آب، هر مترمکعب آب شیرین حاشیه‌منفعت بالایی دارد؛ بنابراین جایگزینی بخشی از نیاز با آب شورِ تصفیه‌شده ــ وقتی با هالوفیت‌ها سازگار شود ــ صرفه‌جویی فرصت‌محور ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، سالیکورنیا با امکان تبدیل به بیودیزل و غذا، علوفه و تره‌بار، یک «بسته ارزش» چندمنظوره عرضه می‌کند. آتریپلکس، علوفه‌ی پرتابل رقابتی تولید می‌کند؛ کینوا، در بازار سلامت و تغذیه مؤثر است. در مطالعات میدانی، استفاده از جریان‌های شورِ قابل‌دسترسی (مثل آب دورریز RO یا پساب معدنی) برای آبیاری هالوفیت‌ها، همزمان نقش «دفع ایمن و کاهنده هزینه تصفیه» و «تولید ارزش» را ایفا کرده است.

به‌شرط طراحی درست، هزینه‌های سرمایه‌ای عمدتاً صرف زیرساخت آبیاری موضعی و زهکشی می‌شود؛ هزینه‌های عملیاتی نیز به پایش کیفی و مدیریت نمک اختصاص می‌یابد. ریسک بازار (تقاضا برای دانه سالیکورنیا یا علوفه آتریپلکس یا کینوا) با قراردادهای خرید و توسعه صنایع تبدیلی کاهش می‌یابد. اسناد برنامه‌ای FAO/WASAG و گزارش‌های راهبردیِ بیوسالین نشان می‌دهند که این مسیر، وقتی در مقیاس «دشت‌های ساحلی/بیابانی» دیده شود، به‌ویژه در کنار آبزی‌پروری و انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌تواند «اکوسیستم کسب‌وکار» خود را بسازد.

پیامدهای زیست‌محیطی و ایمنی

نخست، مسئله تراز نمک در خاک است. سازوکار طراحیِ کسری آبشویی و زهکشی کارآمد، تضمین می‌کند که نمکِ ورودی، در ناحیه ریشه انباشته نشود. پژوهش‌های میدانیِ هالوفیت‌ها بر آب‌های با شوری بالا نشان داده‌اند که با بافت‌های سبک (ساحلی یا شنی) و زهکش طبیعی و مصنوعی، می‌توان از تجمع مخرب جلوگیری کرد. دوم، بور و کلرید: حتی برای هالوفیت‌ها باید زیر دامنه‌های ریسک باقی ماند؛ جداول FAO حدود پیشنهادی را ارائه می‌کنند و کنترل مخلوط‌سازی یا رقیق‌سازی، ابزار اصلی است. سوم، بهداشت عمومی: در صورت استفاده از پساب تصفیه‌شده شور، چارچوب WHO 2006 (اهداف سلامت‌محور، انتخاب آبیاری قطره‌ای، فاصله زمانی تا برداشت، و…)، ریسک میکروبی را مدیریت می‌کند. چهارم، آب‌های زیرزمینی: مطالعه‌های نو نشان می‌دهد که با کنترل عمق آبیاری، مدیریت زهکش و رصد هدایت الکتریکی در پایین‌دست، می‌توان ریسک اثرگذاری نامطلوب بر آبخوان را مهار کرد؛ بااین‌حال، پایش هیدروژئوشیمیاییِ دوره‌ای ضروری است. پنجم، فلزات و میکروآلاینده‌ها: اگر منشأ آب، جریان‌های صنعتی شهری باشد، استانداردهای کیفیت باید پیش از مزرعه تأمین شوند.

جمع‌بندی این بخش ساده است: «پایش + پیشگیری» در کنار انتخاب گیاه مناسب، زیربنای پایداری زیست‌محیطی آبیاری با آب شورِ تصفیه‌شده است.

حکمرانی، استانداردها و چارچوب‌های اجرایی

حکمرانی مؤثر یعنی استانداردهای روشنِ کیفیت آب آبیاری (EC، SAR، بور، کلرید، عناصر سنگین)، پروتکل‌های پایش در سطح مزرعه و حوضه، و سازوکارهای گزارش‌دهی و شفافیت.FAO 29  همچنان مرجع کلاسیک برای معیارهای فیزیکی–شیمیایی آب آبیاری است؛ در کنار آن، منابع تکمیلی درباره برکه‌سازی، تلفیق آب‌ها و به‌روزرسانی‌های منطقه‌ای (استرالیا و آفریقای جنوبی) معیارهای عملیاتی ارائه می‌دهند. برای سناریوهای پساب تصفیه‌شده شور، راهنمای WHO 2006 (جلد 2) چارچوب سلامت‌محور بر مبنای «ترکیب مداخله‌ها» (درمان + روش آبیاری + فاصله برداشت + بهداشت) را ارائه می‌کند.

در سطح برنامه‌ریزی، اسناد WASAG/INSAS زیر چتر FAO، «کشاورزی بیوسالین» را به‌عنوان ستون سازگاری با اقلیم در اراضی شور–سدیمی برجسته کرده‌اند و حتی «راهنمای کشاورزان» برای مدیریت خاک و آب در اراضی شور منتشر شده است. در اجرا، قراردادهای شفاف «تأمین آب شورِ تصفیه‌شده»، «تعهد عملکرد»، و «پایش طرف‌سوم» اعتماد می‌سازند. همین چارچوب‌ها، زمینه را برای مقیاس‌پذیری و توسعه زنجیره ارزش فراهم می‌کند.

جمع‌بندی و نقشه‌راه اجرای پایلوت تا مقیاس

این راهبرد، «آب جدید» خلق نمی‌کند؛ بلکه آبِ بی‌استفاده را به «آبِ مفید» تبدیل می‌کند. نقشه‌راه پیشنهادی: 1)مرحله شناسایی: تهیه تراز آب‌های شورِ قابل‌دسترس (لب‌شور، Brine، پساب تصفیه‌شده)، نمونه‌برداری کامل (EC، SAR، بور، کلرید، فلزات) و نقشه خاک (ECe، SAR/ESP) 2)طراحی فنی: انتخاب گونه/رقم (سالیکورنیا/آتریپلکس/کینوا) بر حسب بازار/اقلیم؛ انتخاب روش آبیاری موضعی؛ محاسبه LF؛ پیش‌بینی زهکش؛ طرح پایش. 3) پایلوت کنترل‌شده (1–5 هکتار): طرح بلوکی با تیمارهای آب (EC/SAR  متفاوت)، ثبت سری‌زمانی آب/خاک/عملکرد؛ رعایت دستورالعمل WHO در صورت منشأ فاضلاب. 4) ارزیابی اقتصادی–زیست‌محیطی: هزینه‌–فایده، حساسیت به قیمت محصول/آب، ریسک بازار؛ سنجش اثر بر آبخوان و خاک. 5) مقیاس‌گذاری: قراردادهای تأمین آب، ضمانت خرید محصول، مشارکت صنایع غذایی/خوراک/زیست‌سوخت؛ مکانیزم گزارش‌دهی عمومی.

به‌زبان «اقتصاد تعاون‌محور» که در متن الگو شد: وقتی شرکت آب (تأمین)، دانشگاه (دانش)، بهره‌بردار (اجرا) و نهاد محلی (اعتماد) هم‌قدم شوند، «آب شورِ تصفیه‌شده» از یک مسئله به یک منبع بدل می‌شود؛ به‌ویژه در اراضی شورپسند که خودشان میزبان این «اقتصادِ زیست‌بوم‌نگر» هستند. نتیجه روشن است: آبیاری با آب شورِ تصفیه‌شده در اراضی شورپسند، اگر به‌درستی طراحی و پایش شود، می‌تواند قطعه‌ای مؤثر از پازلِ بهره‌وری آب باشد.

————

فهرست منابع برای مطالعه بیشتر

[1] FAO (2021). World map of salt-affected soils launched at virtual conference.
اطلاعات بیشتر: https://www.fao.org/newsroom/detail/salt-affected-soils-map-symposium/enFAOHome

[2] FAO – GSASmap (2021). Global Map of Salt-affected Soils (Data Hub).
اطلاعات بیشتر: https://www.fao.org/soils-portal/data-hub/soil-maps-and-databases/global-map-of-salt-affected-soils/en/FAOHome

[3] Ayers, R. S., & Westcot, D. W. (1985). Water Quality for Agriculture (FAO Irrigation and Drainage Paper 29).
اطلاعات بیشتر: https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/b1345105-e9e6-4704-81cc-577f8e187278/contentOpen Knowledge FAO

[4] Maas, E. V., & Hoffman, G. J. (1977). Crop Salt Tolerance—Current Assessment.
اطلاعات بیشتر: https://www.waterboards.ca.gov/waterrights/water_issues/programs/bay_delta/sds_srjf/sds/hist_exhibits/1977bdh_p2ex1.pdfwaterboards.ca.gov

[5] FAO (n.d.). Annex 1. Crop salt tolerance data (summary of Maas & Hoffman model).
اطلاعات بیشتر: https://www.fao.org/4/y4263e/y4263e0e.htmFAOHome

[6] ICBA (n.d.). Salt dynamics, leaching requirements, and leaching fractions during irrigation of a halophyte with different saline waters.
اطلاعات بیشتر: https://www.biosaline.org/publications/salt-dynamics-leaching-requirements-and-leaching-fractions-during-irrigation-halophytebiosaline.org

[7] Glenn, E. P., et al. (1998). Salicornia bigelovii: An oilseed halophyte for seawater irrigation (Scientific American feature).
اطلاعات بیشتر: https://www.desertcorp.com/documents/Potential-of-Salt-Agriculture-in-Scientific-America.pdfdesertcorp.com

[8] Maas, E. V., & Hoffman, G. J. (USDA/ARS reprint). Crop Salt Tolerance—Current Assessment (extended PDF).
اطلاعات بیشتر: https://www.ars.usda.gov/arsuserfiles/20360500/pdf_pubs/P572.pdfars.usda.gov

[9] Gómez-Bellot, M. J., et al. (2021). Recycled Wastewater and Reverse Osmosis Brine Use for Irrigating Salt-Tolerant Plants.Agronomy, 11(4):627.
اطلاعات بیشتر: https://www.mdpi.com/2073-4395/11/4/627MDPI

[10] WHO (2006). Guidelines for the Safe Use of Wastewater, Excreta and Greywater. Vol. 2: Wastewater Use in Agriculture.
اطلاعات بیشتر: https://www.pseau.org/outils/ouvrages/who_safe_use_wastewater_excreta_greywater_v2_en.pdfpseau.org

[11] U.S. Salinity Laboratory (USDA/ARS). Diagnosis and Improvement of Saline and Alkali Soils (Handbook 60).
اطلاعات بیشتر: https://www.ars.usda.gov/ARSUserFiles/20360500/hb60_pdf/hb60complete.pdfars.usda.gov

[12] ICBA (2023). Salicornia research at ICBA reaches important milestones.
اطلاعات بیشتر: https://www.biosaline.org/news/2023-02-20-14364biosaline.org

[13] Glenn, E. P., et al. (2013). Three halophytes for saline-water agriculture: An oilseed, a forage, and a vegetable.
اطلاعات بیشتر: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0098847212001153ScienceDirect

[14] Bouras, H., et al. (2022). How Does Quinoa Respond to Saline Irrigation?Plants, 11(3): (Open Access).
اطلاعات بیشتر: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8779345/PMC

[15] Adolf, V. I., et al. (2013). Salt tolerance mechanisms in quinoa.Environmental and Experimental Botany.
اطلاعات بیشتر: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0098847212001554ScienceDirect

[16] Ben Ali, A., et al. (2024). Irrigation of Atriplex species with highly saline produced water…Rangelands (in press).
اطلاعات بیشتر: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0190052824000191ScienceDirect

[17] Glenn, E. P., et al. (2009). Deficit irrigation of a landscape halophyte for reuse of saline wastewater. (USGS record).
اطلاعات بیشتر: https://pubs.usgs.gov/publication/70032947pubs.usgs.gov

[18] FAO (2019/2020s). Guidelines/notes on brackish water use for irrigation (OpenKnowledge brief).
اطلاعات بیشتر: https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/9cce82e0-0351-4a7b-84dd-12ab7b90e3b1/contentOpen Knowledge FAO

[19] Suarez, D. L., et al. (USDA/ARS). Irrigation water quality assessments (boron & leaching).
اطلاعات بیشتر: https://www.ars.usda.gov/arsuserfiles/20360500/pdf_pubs/P1072.pdfars.usda.gov

[20] ICBA (Knowledge Hub). Best Practices: Marginal Water Management (Halophytes & rotations).
اطلاعات بیشتر: https://halophyteskh.biosaline.org/best-practices/marginal-water-managementhalophyteskh.biosaline.org

[21] FAO (2023). Baseline study of biosaline agriculture and roadmap to scale.
اطلاعات بیشتر: https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/90dbf25e-73cd-4280-b01f-0154e6969416/contentOpen Knowledge FAO

[22] ICBA (Project). From desert farm to fork: halophyte value chains.
اطلاعات بیشتر: https://www.biosaline.org/projects/expo-live-project-phase-ii-desert-farm-fork-value-chain-development-innovative-halophytebiosaline.org

[23] Shahid, M., et al. (2012). Use of marginal water for Salicornia bigelovii. ICBA report.
اطلاعات بیشتر: https://www.biosaline.org/sites/default/files/publicationsfile/use_of_marginal_water_for_salicornia_bigelovii.pdfbiosaline.org

[24] FAO/WASAG (2020–2023). Saline agriculture working group—guidelines & webinars.
اطلاعات بیشتر: https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/207cecad-05ab-4c24-9041-c8e9330ebb75/contentOpen Knowledge FAO

[25] South African Water Quality Guidelines (1996; updated edits). Agricultural Water Use: Irrigation – Vol. 4.
اطلاعات بیشتر: https://www.dws.gov.za/iwqs/wq_guide/edited/Pol_saWQguideFRESHIrrigationvol4.pdfdws.gov.za

[26] Pirasteh-Anosheh, H., et al. (2023). Forage potential of several halophytes…Environmental Research.
اطلاعات بیشتر: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0013935122022812ScienceDirect

[27] IsDB (2024). Potential Biofuel Grown with Salt Water (Salicornia brief).
اطلاعات بیشتر: https://am.isdb.org/isdb-50/wp-content/uploads/2024/03/Potential-Biofuel-Grown-with-Salt-Water.pdfam.isdb.org

[28] Salt Farm Foundation (2019). An improved methodology to evaluate crop salt tolerance.
اطلاعات بیشتر: https://saltfarmfoundation.com/wp-content/uploads/2018/11/An-improved-methodology-to-evaluate-crop-salt-tolerance.pdfSalt Farm Foundation

[29] Zouari, M., et al. (2025). Agro-Physiological & Phytochemical Potential of Quinoa under Salinity. (Open Access).
اطلاعات بیشتر: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12114789/PMC

انتهای پیام/