یادداشت امانپور | بازمهندسی اقتصاد آب و تأسیس و توسعه فراگیر بازار آب

خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ دکتر محمدتقی امانپور از چهره‌های برجسته و اثرگذار عرصه کشاورزی و منابع طبیعی ایران است که نام او با جهاد علمی و مدیریت پایدار منابع آب گره خورده است. او از بنیان‌گذاران نهاد جهاد سازندگی پس از انقلاب اسلامی بود و طی چهارده سال، به‌عنوان تنها معاون آموزش و تحقیقات این وزارتخانه، نقشی تعیین‌کننده در سیاست‌گذاری و هدایت پژوهش‌های ملی ایفا کرد.

در دوران مسئولیت او، آبخیزداری و آبخوانداری در ایران وارد مرحله‌ای نوین شد و با اجرای طرح‌های گسترده، از جمله ایجاد 37 ایستگاه آبخیزداری در اقلیم‌های متنوع کشور، الگویی جامع و کارآمد برای بهره‌برداری پایدار از منابع آب شکل گرفت. تسلط علمی، نگاه راهبردی و تجربه مدیریتی دکتر امانپور، او را به مرجع فکری و فنی در حوزه منابع آب و توسعه پایدار کشاورزی بدل کرده است؛ شخصیتی که اندیشه و عملش، پیوندی استوار میان علم، مردم و مدیریت ملی به وجود آورد. متن زیر، یادداشت او در موضوع «بازار آب» است که برای انتشار بصورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته است.

بیشتر بخوانید

حل چالش آب با استفاده از منابع گیاهی و جانوری مقاوم، پرمحصول و کم‌توقع

یادداشت امانپور | تولید کنترل‌شده محصولات کشاورزی در ماشین

گفت‌وگو | امانپور: تولید کنترل‌شده، می‌تواند در کشاورزی تحول‌آفرین باشد

مقدمه

در مسیر چاره‌جویی چالش آب تاکنون 6 یادداشت اصلی و 7 متن ضمیمه با عنوان «پرسش و پاسخ» منتشر شده است. در این مجموعه، به راهکارهایی همچون مشارکت مردمی، نوآوری در به‌کارگیری فناوری، ساماندهی اقتصاد دانش‌بنیان برای تولید «یکصد میلیارد آب جدید»، افزایش راندمان آبیاری کشاورزی از میانگین 40 درصد به حدود 85 درصد، استفاده از آب‌های غیرمتعارف مانند آب شور، لب‌شور و پساب‌ها، بهره‌گیری از منابع گیاهی و جانوری مقاوم، پرمحصول و کم‌توقع، تولید محصولات کشاورزی در «ماشین»، و نیز غنی‌سازی خاک با استفاده از کود نوآورانه که می‌تواند مصرف آب کشاورزی را تا 70 درصد کاهش دهد، اشاره شده است.

اگرچه هر یک از این راهکارها به‌تنهایی می‌تواند چالش آب را پاسخ دهد و علاوه بر تأمین آب مورد نیاز مردم جمهوری اسلامی، کشور را حتی به صادرکننده آب تبدیل کند، اما برای جلوگیری از هرگونه بهانه‌جویی، ارائه راهکارهای نوآورانه ادامه خواهد یافت؛ به‌گونه‌ای‌که با عنایات ویژه چهارده معصوم (ع)، چهارده راهکار نوآورانه برای چاره‌جویی چالش آب معرفی شود.

اکنون نوبت به راهکار هفتم رسیده است: چگونه می‌توان چالش آب را از رهگذر ساختارسازی نوآورانه و تأسیس بازار آب چاره‌جویی کرد؟

بی‌تردید، بازار آب یک ساختار نوآورانه است که می‌تواند اقتصاد آب را بازمهندسی کند، تولید و مصرف آب را اقتصادی سازد و آب را به ابزار کارآمد تمدن‌سازی تبدیل نماید.

اصول و مبانی

آیه شریفه «وَ مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیءٍ حَیّ» که امروز به‌عنوان برند تبلیغاتی وزارت نیرو در همه جا به چشم می‌خورد، خود به‌تنهایی بیانگر اهمیت آب در همه ابعاد زندگی بشر است، اما موضوع از این نیز فراتر می‌رود. آب ابزار کارآمد حکمرانی است؛ نه‌تنها حکمرانی در جمهوری اسلامی، نه‌تنها حکمرانی بر روی کره زمین، بلکه اساساً حکمرانی در کل خلقت بر آب نهاده شده است؛ مگر آنکه آیه ارزشمند «وَ کانَ عَرشُهُ عَلَی الماء» معنایی جز این داشته باشد. وقتی حکمرانی خداوند در خلقت بر آب است، قطعاً حکمرانی در زمین نیز در همه ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی، فناوری و تمدن‌سازی متکی بر آب خواهد بود.

از همین رو یک سؤال اساسی مطرح می‌شود: چرا برای بازمهندسی اقتصاد آب تاکنون چاره‌جویی نشده است؟ ضروری است که اقتصاد آب بر پایه دانش مهندسی مالی الگوسازی شود و برای آن ساختارسازی، ابزارسازی و جریان‌سازی صورت گیرد. انتظار آن است که این رویکرد به‌گونه‌ای طراحی شود که هر قطره، هر لیتر و هر مترمکعب آب به‌عنوان یک ابزار پولی جدید مورد استفاده قرار گیرد؛ ابزاری برای معامله و پایه‌ای برای تهاتر با هر نیازمندی دیگر.

این درحالی است که در همه جا فریاد «العطش» و تشنگی بلند است. مصرف بی‌رویه آب به فاجعه‌ای تبدیل شده، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی ادامه دارد، و بزرگ‌ترین حادثه مرگبار در انتظار بشر یعنی فرونشست زمین هر لحظه نزدیک‌تر می‌شود. بااین‌حال، هنوز هیچ اقدام جامع و مؤثری از سوی حکمرانی برای چاره‌جویی این بحران صورت نگرفته است.

اگر پرسیده شود که چرا بحران آب و چالش آب چاره‌جویی نمی‌شود، پاسخ‌های عامیانه فراوانی ارائه می‌گردد؛ از جمله تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌ها، کمبود منابع مالی و یا پاسخ‌های مرتبط و بی‌ربط دیگری که موضوعیت واقعی ندارند. درحالی‌که تاکنون در 6 یادداشت تقدیمی، چگونگی چاره‌جویی چالش آب با مشارکت‌های مردمی __ بی‌اعتنا به این بهانه‌جویی‌ها و پاسخ‌های غیرواقعی __ تبیین و ارائه شده است.

بنابراین، یک چاره‌جویی اساسی و محوری آن است که اقتصاد آب موضوعیت پیدا کند. اکنون، آبی که قرار است از منابع خلیج فارس و دریای عمان شیرین و منتقل شود، هزینه اولیه‌ای معادل 20 میلیارد دلار دارد که حتی می‌تواند تا 30 میلیارد دلار افزایش یابد. این آب ممکن است در مرحله فروش، بدون سوبسید دولتی، برای مصرف‌کنندگان صنعتی و شهری به قیمتی حدود 200 تا 300 هزار تومان به‌ازای هر مترمکعب تمام شود. حال پرسش این است: آیا این آب در بازار عمومی و در اختیار مصرف‌کننده نهایی نیز با همین قیمت عرضه خواهد شد؟ یا آنکه در بخشی از صنعت با چنین قیمتی واگذار شود، درحالی‌که همزمان مصرف‌کنندگان بخش شرب و کشاورزی همچنان آب ارزان‌قیمت در اختیار دارند؛ و این خود اصلی‌ترین دلیل مصرف بی‌رویه است.

اینجاست که بازار آب می‌تواند به‌عنوان یک ساختار نوآورانه مطرح شود. در کنار آن، تشکیل بانک آب نیز ضروری است تا نقش متعادل‌سازی قیمت‌ها را بر عهده گیرد و زمینه را برای مدیریت صحیح تولید و مصرف آب در همه عرصه‌ها فراهم آورد.

نقش‌آفرینی بازار آب

وقتی نام «بازار» به میان می‌آید، برخی افراد احساس مثبتی پیدا نمی‌کنند؛ درحالی‌که بازاری که در آن امکان کسب‌وکار حلال، سازنده و مزیت‌آفرین فراهم باشد و به تولید و اشتغال دانش‌بنیان بینجامد، باید حال همه را خوب کند. بازار آب از همین جنس است و ان‌شاءالله حال همگان را بهبود می‌بخشد.

بازار آب اگرچه طی ده سال اخیر در چند استان و شهرستان __ از جمله در خواف، یزد، سمنان و قزوین __ شکل گرفته و کارآمدی خود را نشان داده است، اما هنوز فراگیر نشده است. با وجود دستور ویژه وزیر محترم نیرو برای تشکیل بازار آب در همه استان‌ها، موانع متعددی بر سر راه فعال‌سازی آن وجود دارد. ازاین‌رو لازم است قابلیت‌ها و کارکردهای این ابزار کارآمد به‌صورت دقیق مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

بازار آب؛ ابزار کارآمد پایش برداشت و مصرف آب‌های زیرزمینی

در کشور بیش از 700 هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز وجود دارد. بسیاری از چاه‌های مجاز، بیش از سقف تعیین‌شده در پروانه‌های صادره برداشت می‌کنند و چاه‌های غیرمجاز نیز بدون هیچ محدودیتی آب سفره‌های زیرزمینی را تخلیه می‌نمایند. هرچند ابزارهای پایش وجود دارد __ از جمله کنتورهای هوشمند، دوربین‌های هوشمند و دیگر ابزارهای نظارت لحظه‌ای __ اما ساختارهای سازمانی، نیروی انسانی متولی و کارگزار، و نیز روابط فردی و مقررات حاکم، عملاً بیشتر متمایل به نادیده‌گرفتن تخلفات و سپس جریمه‌کردن متخلفان برای تأمین هزینه‌ها هستند تا انجام وظیفه واقعی یعنی مدیریت مصرف و جلوگیری از تخلفات.

در چنین فضایی که در ظاهر عادی و منطقی به‌نظر می‌رسد اما در باطن با خودسری، باج‌خواهی و باج‌گیری همراه است، بازار آب می‌تواند با پایش لحظه‌ای و هوشمند، میزان برداشت و مصرف را مدیریت کند و همزمان برای همه دست‌اندرکاران مزیت‌آفرین باشد. به‌گونه‌ای‌که مالکان و صاحبان چاه‌ها به‌جای تخلف، همراه فرآیند پایش هوشمند شوند و متولیان نیز بدون چشم‌پوشی از تخلفات، منابع مالی لازم خود را از این مسیر تأمین کنند.

چگونگی پایش مزیت‌آفرین

اکنون یک شرکت دانش‌بنیان با ثبت اختراع داخلی و خارجی موفق به طراحی و ساخت کنتور هوشمندی شده است که می‌تواند سطح آب چاه را پایش کند و در صورت برداشت غیرمجاز بیش از پروانه صادره، با قطع خودکار برق، برداشت آب را تا رسیدگی میدانی متوقف سازد. این ابزار هوشمند اگرچه رقبایی دارد، اما هیچ‌یک از آن‌ها از نظر کیفیت و کارآمدی قابل مقایسه با آن نیستند. بااین‌حال، نفوذ برخی تولیدکنندگان کنتورهای مشابه در ساختارهای مدیریتی و نظارتی مانع از نصب و بهره‌برداری گسترده این محصول شده است.

این درحالی است که چند کشور معتبر و صاحب فناوری جهان __ از جمله آمریکا، چین، هند و اسپانیا __ آمادگی خرید این محصول را مشروط به بهره‌برداری موفق و احداث خط تولید هوشمند آن در ایران اعلام کرده‌اند. این موضوع خود چالشی جدی است که در صورت ایجاد فرصت، می‌تواند به‌طور خلاصه توضیح داده شود تا روشن شود چگونه با راهکارهای ساده و مشارکت جمعی، امکان تولید بهترین کنتور و نصب سراسری آن در کشور فراهم گردد؛ به‌گونه‌ای‌که ضمن حذف رقابت ناسالم، صادرات آن نیز مایه افتخار و توسعه کسب‌وکار و اشتغال دانش‌بنیان شود.

چگونگی مزیت‌آفرینی برای پایش

واقعیت آن است که صاحبان چاه‌های دارای پروانه نیز معمولاً برداشت غیرمجاز دارند و صاحبان چاه‌های بدون پروانه هم اساساً همه برداشت‌شان غیرمجاز است. نصب کنتور هوشمند علاوه بر اینکه هزینه دارد، مانع برداشت غیرمجاز نیز می‌شود. بنابراین باید مزیت و منفعتی خلق شود تا مالکان چاه‌ها نصب و بهره‌برداری از پایش هوشمند را بپذیرند و همراهی کنند.

اکنون برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی، چه مجاز و چه غیرمجاز، همچنان بدون نظارت جدی ادامه دارد. اما هنگامی‌که مالک چاه با شورشدن و سپس خشک‌شدن سفره آب مواجه می‌شود، ناگزیر برای کف‌شکنی چاه به آب منطقه‌ای مراجعه می‌کند. در این شرایط، متولیان کشاورزی نیز برای حفظ سطح تولیدات، از او حمایت می‌کنند. اگر در چنین وضعیتی مزیت‌آفرینی هوشمندانه صورت گیرد، می‌توان با بررسی و صدور پروانه جدید __ که البته کمتر از میزان برداشت پیشین است __ و با شفاف‌سازی و نصب کنترل هوشمند، رضایت مالکان چاه‌ها را جلب کرد.

چگونه برای مالک چاه مزیت‌آفرینی کنیم

اگرچه می‌توان برای تمامی چاه‌های صنعتی، شرب و کشاورزی مزیت‌آفرینی در نظر گرفت، اما با توجه به آنکه حدود 85 درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی است، تمرکز بحث بر همین بخش خواهد بود. پرسش اصلی این است که آیا می‌توان برای کشاورزان نیز مزیت‌آفرینی کرد یا خیر؟ در شرایط کنونی کشاورز با تحمل هزینه‌ها و دشواری‌های فراوان، از طریق آب مصرفی تولید می‌کند. آیا می‌توان راهکاری اندیشید که پس از صدور پروانه جدید، او بتواند بخشی از سهم آب خود را در بازار آب به فروش برساند؟

اگر قیمت خرید آب در بازار به اندازه‌ای بالا باشد که درآمد حاصل از فروش آن از درآمد تولید محصول کشاورزی بیشتر شود، در بسیاری از موارد کشاورزان ترجیح می‌دهند آب خود را بفروشند. این وضعیت در واقع برخلاف برنامه‌ها و استراتژی‌های بخش کشاورزی خواهد بود. بنابراین باید دید آیا می‌توان راه و روشی اتخاذ کرد که تولید آسیب نبیند، بلکه با تکیه بر تولید دانش‌بنیان، حتی افزایش کمی و کیفی نیز پیدا کند و درعین‌حال امکان فروش بخشی از سهم آب برای کشاورزان فراهم شود؟ این پرسشی است که در ظاهر متضاد می‌نماید، اما امید است با ارائه راهکاری منطقی به آن پاسخ داده شود.

چگونگی حفظ تولید و افزایش آن در شرایط فروش آب

تاکنون سیاست اصلی بخش کشاورزی، تأمین آب برای خودکفایی در تولید بوده است؛ اما اکنون بحث فروش بخشی از سهم آب با قیمت بالاتر، کشاورز را ترغیب می‌کند. در این شرایط تکلیف تولید چیست؟ این مسئله به‌ویژه در مزارع و باغ‌هایی که همچنان از روش غرقابی برای آبیاری استفاده می‌کنند، راهکارهای نوآورانه و کارآمدی دارد.

اگر سیستم آبیاری مدرن و مناسب جایگزین شود، نیاز آبی همان اراضی می‌تواند تا 30 درصد کاهش یابد. همچنین با به‌کارگیری کود نوآورانه‌ای که تبخیر سطحی را کاهش داده و آب را به‌صورت آرام رهش در اختیار ریشه قرار می‌دهد، تا 70 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی خواهد شد. بنابراین در مجموع حتی با کاهش سهمیه در پروانه‌های جدید، این امکان وجود دارد که تا 50 درصد از سهم آب مجاز برای فروش در بازار آب آزاد شود.

طبق استراتژی بازار آب، 50 درصد از آب خریداری‌شده مجدداً در بازار با قیمت روز به خریداران فروخته می‌شود و 50 درصد دیگر از سفره برداشت نمی‌شود تا در واقع تغذیه سفره‌های زیرزمینی محقق گردد. در نتیجه، درآمد کشاورز از محل فروش آب افزایش یافته، برداشت غیرمجاز یا بی‌رویه از سفره کاهش می‌یابد و درعین‌حال تولید نه‌تنها کاهش نمی‌یابد بلکه حدود 30 تا 50 درصد نیز می‌تواند افزایش پیدا کند.

اصلاح نظام آبیاری

اصلاح نظام آبیاری نیازمند سرمایه‌گذاری است، اما اغلب کشاورزان توان مالی اجرای این تحول را ندارند. در این میان، مشارکت جهاد کشاورزی و شرکت‌های آب منطقه‌ای ضروری است. باید برنامه‌ای جامع تدوین شود که بر اساس آن، کشاورزان مشارکت‌کننده بتوانند به‌سرعت تسهیلات درازمدت و کم‌بهره از محل صندوق توسعه سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی یا سایر نهادهای مالی دریافت کنند.

متولیان کشاورزی نیز موظف‌اند با همکاری نظام مهندسی کشاورزی، شرکت‌های خدمات فنی و مهندسی آبیاری را برای اجرای سریع سیستم‌های نوین ایجاد و حمایت کنند. اقساط وام‌های دریافتی می‌تواند از محل بخشی از درآمد فروش آب در بازار تأمین شود. کمیته مشترک آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی نیز باید بر این روند نظارت کرده و اجرای آن را تسهیل کند. در چنین چارچوبی کشاورز درآمد جدیدی کسب کرده، توان بازپرداخت اقساط را خواهد داشت و درعین‌حال می‌تواند از فناوری‌های نوین مانند کود آرام‌رهش و سیستم‌های ضد تبخیر سطحی نیز بهره‌مند شود.

موانع فعال‌سازی برنامه

بااین‌حال موانعی نیز وجود دارد. در حال حاضر، برای پرسنل و مدیران جهاد کشاورزی و شرکت‌های آب منطقه‌ای هیچ مزیت تشویقی در پذیرش این برنامه دیده نشده است. حتی برخی بخش‌ها متضرر نیز می‌شوند؛ زیرا بخش قابل توجهی از هزینه‌های جاری و حقوق پرسنل آب منطقه‌ای از محل جرایم متخلفان تأمین می‌گردد. اگر فرآیندها شفاف و سالم شود و تخلفات کاهش یابد، این منابع مالی از دست خواهد رفت.

راهکار عملی آن است که حکمرانی ملی و استانی اجازه دهد هزینه‌های جاری و عمرانی شرکت‌های آب منطقه‌ای از محل درآمدهای بازار آب تأمین شود. علاوه بر هزینه‌های متداول، پرداخت مأموریت‌ها، اضافه‌کاری‌ها و پاداش‌های مرتبط با پایش و نظارت مؤثر نیز باید از همین محل انجام گیرد.

به‌عنوان نمونه، براساس رهنمود مقام معظم رهبری باید احیا و توسعه پایدار استان قزوین با جدیت پیگیری شود، اما بیش از 25 سال است که این امر تحقق نیافته است. از 280 هزار هکتار اراضی آبی استان، تنها 60 هزار هکتار تحت آبیاری مدرن قرار گرفته و شاید حدود 20 هزار هکتار دیگر نیز به‌صورت پراکنده توسط کشاورزان بدون حمایت رسمی تجهیز شده است.

اگر مکانیزم بازار آب با همکاری آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی عملیاتی شود، می‌تواند تسهیلات موردنیاز برای اجرای آبیاری نوین را از محل بازار آب یا بانک آب تضمین کند. اقساط این وام‌ها از محل فروش سهم آب پرداخت شده و کشاورزان ضمن برخورداری از نظام آبیاری نوین، درآمدی بیشتر نیز خواهند داشت. بدین‌ترتیب، تولید نه‌تنها کاهش نمی‌یابد، بلکه گاه افزایش نیز پیدا می‌کند و هم‌زمان منافع دست‌اندرکاران با دریافت پاداش، اضافه‌کار و کارگزاری خدمات پایش تأمین خواهد شد.

همچنین لازم است سهمی از درآمد بازار آب برای پرسنل و مدیران بخش کشاورزی در نظر گرفته شود تا انگیزه و تلاش بیشتری در اجرای موفق برنامه داشته باشند. این مدل در نهایت می‌تواند به سطحی از کارآمدی برسد که تحقق خودکفایی در بسیاری از محصولات کشاورزی را امکان‌پذیر سازد.

کارآمدتر نمودن مدل اقتصادی

این رویکرد می‌تواند به یک برنامۀ ملی تبدیل شود که قابلیت تصویب در صندوق نوآوری و شکوفایی داشته باشد. در این‌صورت، برای برنامۀ مصوب «صندوق پروژه» ایجاد می‌شود تا تسهیلات لازم را به‌طور شایسته تأمین کند. چنانچه این برنامه به افزایش تولید منجر شود ــ که قطعاً هم خواهد شد، چه در اراضی آبی و چه در دیمزارها ــ دولت موظف است سهم ارز اختصاصی برای واردات کالاهای اساسی و نهاده‌های دامی را به صندوق نوآوری و شکوفایی، به‌عنوان سهم دولت در صندوق پروژۀ ایجادشده، واریز کند تا پشتوانه‌ای برای اجرای همه‌جانبه برنامه باشد.

این طرح می‌تواند مورد نقد و بررسی قرار گیرد و اگر پرسش‌ها و ابهاماتی ایجاد شود، همۀ آنها قابل پاسخ‌گویی است. در حقیقت، مصرف کود نوآورانه موجب کاهش مصرف آب می‌شود و با نصب نظام آبیاری مدرن، امکان صرفه‌جویی و درعین‌حال فروش بخشی از آب صرفه‌جویی‌شده در بازار آب فراهم خواهد شد. میزان سهم هر اقدام و تأثیر آن در مزیت‌آفرینی و تحول‌آفرینی، نیازمند اجرای پایلوت‌های تحقیقی و ترویجی است، اما اصل رویکرد، کاملاً اجرایی به‌نظر می‌رسد. در چنین شرایطی، بهره‌گیری از فناوری‌های مکمل نیز موضوعیت پیدا می‌کند؛ از جمله استفاده از نظام آبیاری زیرسطحی با لوله‌های سفالی تراوا. این فناوری نوآورانه، حاصل کار مشترک دانشگاه‌های ایران و آلمان است و در یادداشت دوم، ذیل موضوع حل چالش آب و بهبود سیستم‌های آبیاری، به‌طور مفصل توضیح داده شد.

اکنون با شکل‌گیری «اقتصاد آب» ناشی از بازمهندسی اقتصاد آب، از وضع موجود به وضع مطلوب، هرگونه هزینه در تحقیق و توسعه برای ارتقا و کارآمدی بیشتر در فناوری آبیاری زیرسطحی میسر و ممکن می‌شود.

بازمهندسی اقتصاد آب با رویکرد ترکیبی

اکنون که «جنگ ترکیبی» رایج شده است، شایسته است بازمهندسی اقتصاد آب نیز بر پایه ترکیبی از فناوری‌های نرم و سخت کارآمد طراحی شود. اگر یادداشت‌های منتشرشده از 1 تا 7 به‌اختصار بازخوانی شود، چگونگی این ترکیب ملموس‌تر خواهد شد. آنچه به‌عنوان راهکار هفتم، یعنی ایجاد ساختار نوآورانۀ بازار آب و بازمهندسی اقتصاد آب مطرح شد، اکنون به‌صورت قابل لمس و تحقق‌پذیر جلوه می‌کند.

بازار آب و خرید آب تولیدی در حوضه‌های آبخیز

الف. در یادداشت اول، بازار آب متعهد شد آب تولیدی ناشی از اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری در حوضه‌های آبخیز را خریداری کند. همچنین آب تزریقی به سفره‌های آب زیرزمینی ناشی از همین اقدامات، توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ارزیابی و اندازه‌گیری و سپس خریداری شود. در یادداشت دوم نیز توضیح داده شد که امکان افزایش بهره‌وری آبیاری از میانگین 40 درصد در کل کشور به حدود 85 درصد، با استفاده از آبیاری زیرسطحی و لوله‌های سفالی تراوا وجود دارد. این رویکرد نه‌تنها صرفه‌جویی قابل توجهی ایجاد می‌کند، بلکه امکان فروش سهم آب صرفه‌جویی‌شده در بازار آب را نیز فراهم می‌آورد؛ موضوعی که ده‌ها میلیارد مترمکعب آب را شامل می‌شود.

ب. بهره‌گیری از آب‌های شور و لب‌شور ــ به‌ویژه پساب‌های کشاورزی ــ که حداقل 20 میلیارد مترمکعب و در شرایط کنونی شاید تا 30 میلیارد مترمکعب باشد، فصل تازه‌ای در خرید و فروش آب در ابعاد چند ده میلیارد مترمکعب ایجاد خواهد کرد. مقررات بازار آب می‌تواند برداشت از سفره‌های زیرزمینی برای آبیاری فضای سبز شهری را ممنوع کرده و درعین‌حال استفاده از پساب تصفیه‌شده شهری و صنعتی را برای این منظور ترویج و تشویق کند.

ج. این روند هنوز پایان نیافته است؛ زیرا موضوع «سطوح آبگیر باران» همچنان جای بررسی دارد. تنها در کلان‌شهر تهران، امکان تأمین حداقل 100 میلیون مترمکعب و حداکثر 150 میلیون مترمکعب آب از محل مدیریت آب جمع‌آوری‌شده در سطوح آبگیر شهری وجود دارد. این حجم آب می‌تواند در بازار آب خرید و فروش شود و به‌ویژه بخشی از مصارف عمده غیرشرب شهری را پوشش دهد. حتی با تصفیۀ صحیح و کارآمد، بخشی از نیاز شرب شهری نیز قابل تأمین است. در این میان، همۀ مسائل به کارآمدی قوانین و مقررات بازار آب بستگی دارد.

صاحب‌نظران می‌توانند بدون پذیرش مسئولیت، به نقد این ایده بپردازند یا حتی بازار آب را به تمسخر بگیرند؛ اما دلسوزان باید برای تکمیل، هوشمندسازی، گسترش کمی و کیفی این طرح بکوشند. رویکرد نخست، تنها تفاخر به اطلاعات و تکیه بر منابع علمی پراکنده است، درحالی‌که رویکرد دوم، همت و ارادۀ جهادی برای اصلاح، تکمیل و کارآمدسازی بازار آب است. اگر این طرح به‌درستی طراحی، اجرا و گام‌به‌گام تکمیل شود، بی‌تردید به یکی از قوی‌ترین بازارهای کسب‌وکار آینده کشور تبدیل خواهد شد.

ان‌شاءالله یادداشت‌های بعدی ــ که تا 14 مورد ادامه خواهد یافت ــ فصل‌های تازه‌ای از منابع آبی و راهکارهای نوآورانه را معرفی خواهد کرد. وجود یک بازار کارآمد در حوزۀ آب و شکل‌دهی اقتصاد آب می‌تواند تحولی بنیادین ایجاد کند و حکمرانی واقعی را بر پایه «آب» بنا نهد، نه بر پایۀ «باد».

چگونه تضاد منافع تولیدکنندگان کنتور هوشمند حل شود

یکی از دستاوردهای ارزشمند، طراحی و تولید «کنتور هوشمند» است؛ اما در این زمینه، اختلاف و کشمکش میان سه تولیدکنندۀ عمده به‌وجود آمده است. یکی از آنها دارای ثبت اختراع جهانی و محصولی کارآمد است، اما دو رقیب دیگر چنین کیفیتی ندارند و ثبت جهانی هم نکرده‌اند، درعین‌حال به‌واسطۀ ارتباطات سازمانی و جایگاه اجتماعی خود، موفق به اخذ مجوز نصب کنتور در سراسر کشور شده‌اند. در مقابل، شرکت دانش‌بنیان صاحب اختراع جهانی، همچنان در پیچ‌وخم فرایندهای اداری گرفتار مانده است. هرچند فریاد دادخواهی خود را به عالی‌ترین مراجع نظارتی رسانده، اما هنوز موانع رفع نشده است.

حال چه باید کرد؟ مخترع کارآفرین، با روحیۀ فداکارانه و تا سرحد «شهادت‌طلبی» (شهید زنده)، آماده است بخش عمده‌ای از سهام خود را به دو شرکت رقیب واگذار کند تا شرکتی واحد شکل بگیرد. این شرکت، با جذب سرمایه و دریافت تسهیلات، خط تولید انبوه و هوشمند کنتورها را راه‌اندازی کند. دو شرکت رقیب نیز به‌جای تولید، به‌عنوان کارگزار فروش کنتورهای هوشمند عمل کنند. در این میان، مخترع محترم، ضمن دریافت سود از سهام باقیمانده، می‌تواند با استفاده از ارتباطات بین‌المللی خود بر صادرات متمرکز شود و همۀ طرف‌ها از این روند سود ببرند.

به‌روشنی پیداست که روحیۀ «شهادت‌طلبی» در اینجا به همه منتقل شده، جز به دو شرکت رقیب که هنوز آمادگی پذیرش این امر را ندارند.

جمع‌بندی

بازار آب در آغاز راه خود قرار دارد. نقد و بررسی آن باید با رویکرد ارتقاء کارآمدی صورت گیرد؛ به‌گونه‌ای‌که همه ابعاد تضاد منافع شناسایی و به‌درستی به تأمین منافع مشترک تبدیل شود. در این مسیر، نقش هریک از عوامل در چگونگی چاره‌جویی چالش آب و ارتقاء اقتصاد آب باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد؛ به‌طوری‌که نقاط قوت تقویت و زمینه‌های ناکارآمدی حذف شود.

ادامه ارائه راهکارهای نوآورانه تا چهارده راهکار

تاکنون هفت راهکار مطرح شده و در هر مورد نیز پرسش‌ها و ابهامات پاسخ داده شده است. اکنون یک گفتمان فعال، با رویکرد جهاد تبیین، در دست پیگیری است. هدف نهایی، حل چالش آب با مشارکت مردم و تحقق رهنمودهای مقام معظم رهبری است.

آنچه تا اینجا ارائه شده، نوآورانه و جذاب بوده است؛ اما منتظر راهکارهایی باشید که جذاب‌تر، مؤثرتر و کارآمدتر خواهد بود، به‌ویژه برای کسانی که در پی کسب‌وکارهای نو و سودآور هستند. اگر راهکارهایی عرضه شود که هریک بتواند ده‌ها برابر منافع موجود در بازار، فرصت‌های تازه ایجاد کند، اما در عین‌حال با مخالفت‌ها و کارشکنی‌ها روبه‌رو گردد، وظیفه نهادهای نظارتی است که به‌دقت علل و عوامل این مقاومت‌ها را شناسایی و ریشه‌یابی کنند.

دشمنان ملت تنها آنان نیستند که آشکارا در برابر مردم صف می‌کشند؛ بلکه کسانی که آگاهانه یا ناخودآگاه آب به آسیاب دشمن می‌ریزند و مانع تعالی و توسعه پایدار تمدنساز می‌شوند، در پشت‌سر دشمن پنهان شده‌اند و آسیب اصلی را همان‌ها وارد می‌کنند.

اقتدار حکمرانی در گرو شناخت درست و چاره‌جویی عمیق در ابعاد گوناگون این کسب‌وکار بزرگ است. اگر اقتصاد آب به‌درستی بازمهندسی شود، پشتوانه‌ای واقعی برای آبادانی و شکوفایی تمدنساز فراهم خواهد آمد.

درود و رحمت خدا بر آنان که کار نیک را به‌درستی انجام دهند و در انجام کار خوب، نیکو عمل کنند.

والسلام علی من اتبع الهدی

انتهای پیام/