رضاشاه چگونه عزاداری را در اصفهان ممنوع کرد؟

به گزارش خبرنگار مهر، نشست «بررسی اسناد ممنوعیت عزاداری در استان اصفهان در دوره پهلوی اول» شامگاه چهارشنبه به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی مدیریت منطقه مرکزی کشور (اصفهان) برگزار شد. در این نشست، محسن‌حسام مظاهری، نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع، ضمن ارائه توضیحات مبسوط درباره مجموعه‌ای از اسناد، به تحلیل روند تاریخی محدودیت‌ها و ممنوعیت عزاداری در دوره رضاشاه پرداخت.

استان اصفهان؛ کانونی ویژه در آئین‌های عزاداری

مظاهری در ابتدای سخنان خود اظهار کرد: اصفهان به دلیل تنوع آئین‌های مذهبی و گستردگی آئین‌های عزاداری، همواره یکی از کانون‌های مهم این آئین‌ها در تاریخ ایران بوده و به همین دلیل بررسی اسناد ممنوعیت عزاداری در این استان اهمیت مضاعفی دارد.

از دوره قاجار تا رضاشاه؛ گذار از توسعه آئین‌ها به محدودیت‌ها

به گفته این پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع، در دوره قاجار و به‌ویژه عهد ناصری، آئین‌های مذهبی از جمله تعزیه، قمه‌زنی و دسته‌گردانی گسترش چشمگیری یافت. با این حال، در همان دوران نیز ادبیات انتقادی نسبت به برخی آئین‌ها از سوی علما، رجال سیاسی و روشنفکران شکل گرفت.

وی افزود: رضاخان در سال‌های ابتدایی قدرت، به‌ویژه در دوران سردارسپهی و ریاست‌الوزرایی، چهره‌ای مذهبی از خود به نمایش گذاشت و در مراسم عزاداری حضور پررنگی داشت. اما پس از رسیدن به سلطنت و آغاز سیاست‌های تجدد آمرانه، رویکرد او نسبت به آئین‌های مذهبی تغییر یافت و به تدریج روند محدودسازی آغاز شد.

روند تدریجی محدودیت‌ها تا ممنوعیت کامل

مظاهری با استناد به اسناد موجود تأکید کرد: روند محدودیت‌ها در عزاداری از سال ۱۳۰۹ هجری شمسی آغاز و ابتدا به ممنوعیت برخی آئین‌ها مانند قمه‌زنی، تعزیه‌خوانی و دسته‌گردانی محدود شد، در حالی که مجالس روضه همچنان آزاد بود.

وی ادامه داد: این محدودیت‌ها ابتدا از شهرهای بزرگ همچون تهران، تبریز و اصفهان آغاز شد و به‌تدریج به شهرهای کوچک نیز گسترش یافت. در اسناد مشاهده می‌شود که حکومت در کنار اعمال محدودیت، کوشید «عزاداری مطلوب» را از «عزاداری خرافی» تفکیک کند و از این طریق زمینه اجتماعی برای پذیرش محدودیت‌ها فراهم آورد.

از محدودسازی تا برخوردهای سخت‌گیرانه

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع با اشاره به ادامه این سیاست‌ها تا میانه دهه ۱۳۱۰ تصریح کرد: از سال ۱۳۱۵ به بعد، محدودیت‌ها شدت بیشتری یافت و در نهایت از سال ۱۳۱۶ برگزاری مجالس عزاداری به طور کامل ممنوع شد.

وی خاطرنشان کرد: اسناد به‌خوبی نشان می‌دهد که این روند نه یک اقدام دفعی بلکه سیاستی تدریجی، مستمر و حساب‌شده بود که از طریق بخشنامه‌ها، مکاتبات اداری و حتی ایجاد نهادهای موازی همچون «مؤسسه خطابه» پیگیری می‌شد. به گفته وی، این اسناد همچنین نشان می‌دهد که در برابر سیاست‌های دولتی، مقاومت‌هایی از سوی مردم، روحانیون و حتی برخی متمولان محلی صورت گرفته است.

مظاهری تأکید کرد: مجموعه اسناد دوره پهلوی اول در اصفهان نشان می‌دهد که این استان به دلیل پیشینه غنی آئینی و مذهبی، یکی از عرصه‌های جدی کشمکش میان سیاست‌های تجددگرایانه دولت و باورهای دینی جامعه به شمار می‌رفته است.

وی با اشاره به نمونه‌ای از تعهدنامه‌های اخذشده از مسئولان دسته‌ها و مجالس روضه‌خوانی بیان کرد: در این اسناد، مسئولان بر رعایت مواد تعیین‌شده متعهد می‌شدند و در صورت تخطی مسئولیت قانونی متوجه آنان بود.

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع افزود: از جمله شروط ذکرشده در این تعهدنامه‌ها الزام به برگزاری مجالس با صندلی و نیمکت، لزوم سخنرانی آرام و بدون فریاد، حضور بانوان بدون حجاب، محدودیت زمانی دو ساعت برای هر مجلس و ممنوعیت مطلق سینه‌زنی، زنجیرزنی و دسته‌بندی عزاداری بوده است.

التزام اجباری مسئولان محلی به محدودیت عزاداری

به گفته مظاهری، این تعهدنامه‌ها نه تنها از وعاظ و متولیان مساجد، بلکه از کدخداها و مسئولان محلات نیز اخذ می‌شده است.

وی به سندی از سال ۱۳۱۶ اشاره کرد که در آن کدخدایان محله‌های سده اصفهان متعهد شده بودند مانع هرگونه اجتماع و عزاداری شوند و در صورت تخلف با مجازات تبعید مواجه گردند.

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع افزود: این اسناد نشان می‌دهد که حکومت، محدودیت عزاداری را به صورت تدریجی و با الزام عوامل محلی دنبال می‌کرده است.

ممنوعیت‌های تدریجی و مقاومت‌های مردمی

وی تأکید کرد: اجرای این محدودیت‌ها در شهرها و بخش‌های مختلف استان اصفهان با شدت و ضعف متفاوت بوده است.

مظاهری گفت: در گزارش‌های مربوط به خمینی‌شهر و خوانسار، حتی برگزاری مجالس خانگی نیز ممنوع اعلام شده بود، در حالی که در شهرضا و نائین همچنان برخی روضه‌خوانی‌ها به صورت مخفیانه در منازل یا حتی حمام‌های عمومی برگزار می‌شد.

وی اضافه کرد: این مقاومت‌های مردمی نشان می‌دهد که محدودیت پنج‌ساله عزاداری در دوره رضاشاه به یک زخم اجتماعی در بدنه مذهبی جامعه تبدیل شد.

سیالیت اجرای قوانین در استان‌ها

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع در ادامه خاطرنشان کرد: اجرای قوانین مربوط به محدودیت عزاداری در مناطق مختلف کشور یکسان نبود و سیالیت بالایی داشت. وزارت کشور در بخشنامه‌های خود تأکید می‌کرد که هر ولایت باید متناسب با شرایط عرفی محل، قانون را اجرا کند.

وی افزود: به همین دلیل، در برخی مناطق مانند خوانسار مجالس عزاداری کاملاً تعطیل می‌شد، در حالی که در شهرضا یک سال بعد همچنان مجالس روضه به طور محدود ادامه داشت.

تغییر سیاست‌ها پس از شهریور ۱۳۲۰

مظاهری با اشاره به تحولات پس از سقوط رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰ توضیح داد: نخستین محرم پس از شهریور ۲۰ نقطه عطفی در سیاست‌های مذهبی بود. در تلگرافی که آیت‌الله کاشانی به نخست‌وزیر فروغی ارسال کرد، خواستار آزادی عزاداری شد و دولت نیز در پاسخ اعلام کرد که در منازل مردم مانعی برای برگزاری روضه وجود ندارد.

وی ادامه داد: این تغییر ادبیات نشان‌دهنده پایان دوران سرکوب کامل عزاداری‌ها بود، هرچند همچنان در اماکن عمومی محدودیت‌هایی برقرار بود.

این پژوهشگر مطالعات اجتماعی دین و تشیع در پایان اظهار کرد: بررسی این اسناد نشان می‌دهد پروژه محدودسازی عزاداری در دوره پهلوی اول بخشی از سیاست کلان تجدد آمرانه بوده است. این سیاست با کشف حجاب، کاهش نقش روحانیت و جایگزینی آئین‌های عزاداری با جشن‌های حکومتی همراه شد، اما در نهایت با مقاومت اجتماعی و مذهبی مردم ناکام ماند.