خراطی سنگ؛ معرفی، ابزار، مراحل، روش ساخت
شناخت هنر خراطی سنگ هنر-صنعتِ خراطی سنگ یکی از شاخه‌های کهن صنایع‌دستیِ سنگی ایران است که از روزگار گذشته میان ایرانیان رواج داشته است. در این رشته، «چرخ خراطی» ابزار محوری هنرمند به‌شمار می‌آید و با آن اجسام متقارن و دایره‌وار می‌سازند؛ از دیگ و دیگچه گرفته تا هاون، قندان، قدح، گلدان و… در ادامه […]
هنر-صنعتِ خراطی سنگ یکی از شاخه‌های کهن صنایع‌دستیِ سنگی ایران است که از روزگار گذشته میان ایرانیان رواج داشته است. در این رشته، «چرخ خراطی» ابزار محوری هنرمند به‌شمار می‌آید و با آن اجسام متقارن و دایره‌وار می‌سازند؛ از دیگ و دیگچه گرفته تا هاون، قندان، قدح، گلدان و… در ادامه با این هنر-صنعت بیشتر آشنا می‌شوید.
نمایش
ابزارهای خراطی سنگ؛ از ابزار دستی تا تجهیزات امروز
هنرمندان ایرانی از روزگاران دور با خراطی سنگ مأنوس بوده‌اند و ابزارهایی چون موارد زیر به‌کار می‌رفته است:
- کلنگ، تیشه، قلم و چکش
به‌مرور، دستگاه خراطی جایگزین ابزارهای ابتدایی شد. چرخ خراطیِ سنگ با سازوکاری ساده و با کمک کمانه به حرکت درمی‌آمد و برای شکل‌دهی و پرداخت ظروف سنگی استفاده می‌شد.
امروزه در این هنر-صنعت، تجهیزات ماشینی و نوین کاربرد گسترده‌تری دارند:
- دستگاه بُرش، دستگاه تراش، مته‌های متنوع برای ساخت برخی ظروف (مانند گلدان و قندان) و کاغذ یا سنگ سمباده.
گونه‌های سنگ در خراطی و معرفی سنگ سرپانتین
مواد اولیه در این هنر «سنگ» است و انتخاب نوع سنگ اهمیت بسیاری دارد. از سنگ‌های پرکاربرد می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- سرپانتین، هرسین، مرمر سفید، مرمر سبز، تراورتن، سنگ چینی و…
در میان آن‌ها، «سرپانتین» به‌سبب نرمی و مقاومت مناسب در برابر ضربه، برای ساخت ظروف و قطعات تزئینی گزینه‌ای مطلوب است. لکه‌های ظاهری شبیه پوست مار از مشخصه‌های دیداری آن است و نام لاتینش نیز به همین معنای «مارگون» برگزیده شده است.
در مشهد هنوز از سرپانتین برای ساخت دیگ‌های سنگی استفاده می‌شود. پایداری این سنگ در برابر حرارت باعث می‌شود برای غذاهای دَم‌پزِ طولانی‌مدت مناسب باشد و طعم خوراک‌های سنتی را خوشایندتر کند.
به‌طور معمول دیگ‌های سنگی در دو گونه ساخته می‌شوند:
- دیزی سنگی استوانه‌ای‌شکل: مناسب طبخ برای یک تا نهایتاً دو نفر.
- دیگِ هَرَکاره: مناسب پخت برای گروه‌های تا حدود ۱۲ نفر.
شایان ذکر است سنگ‌های هرکاره پس از استخراج از حوالی مشهد، به کشورهایی چون جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، آلمان و ایتالیا صادر می‌شوند. افزون بر این، معادن هرکاره در شهرستان‌های زیر نیز وجود دارد:
- سیستان، زنجان، خوی، کرمان، ماکو، سبزوار، بیرجند و تربت حیدریه
شیوه‌های سنتی ساخت ظروف سنگی
در گذشته، پس از جدا کردن سنگ‌های مناسبِ خراطی از دامنه‌ها، با گاری آن‌ها را به شهر می‌آوردند. بعدها برای بیرون‌کشیدن سنگ از چاه‌های ۳۰ تا ۴۰ متریِ حاشیه کوه از «چرخ چاه» بهره می‌گرفتند.
سنگ‌ها پس از استخراج راهی کارگاه‌های تراش می‌شدند و سنگ‌تراشان با چکش، تیشه، سوهان، اِسکِنه، پرگار، قلم فولادی و ابزارهای ساده دیگر، ظروف مورد نظر را می‌ساختند.
روند ساخت در آن دوران چنین بود:
- برطرف‌کردن ناهمواری‌ها با تیشه و سوهان
- خالی‌کردن فضای داخلی با اِسکِنه
- ترسیم قطر دهانه با پرگار
- صیقلی‌سازی بدنه با سوهان
- حکاکی نقوش و کتیبه‌ها با قلم
گام‌های ساخت امروزینِ اشیای سنگی
امروزه ساخت ظروف و قطعات سنگی با روش خراطی انجام می‌شود و مراحل آن به‌صورت زیر است:
- انتخاب سنگ مناسب و برش اولیه به شکل‌های رایجِ مکعب، مستطیل یا چندضلعی با دستگاه برش.
- تعیین ابعاد نهاییِ قطعه و برش سنگ مطابق اندازه‌ی موردنظر.
- چسباندن سنگِ نگهدارنده به قطعه‌ی اصلی برای نصب آسان بر دستگاه تراش (هم‌تراز و با ارتفاع کم، توسط چسب سنگ).
- تراش سطوح بیرونی و داخلی با مته‌ها و ابزارِ دستگاه تراش تا رسیدن به فرم دلخواه.
- صیقل‌دادن درون و برونِ قطعه با سنگ یا کاغذ سمباده؛ خیس نگه‌داشتن سطح با اسفنج، کیفیت پرداخت را بهتر می‌کند.
- جداکردن سنگ نگهدارنده از قطعه‌ی تمام‌شده با دستگاه برش.
از نزدیک با میراث ناملموس خراطی سنگ آشنا شوید
استفاده از ظروف سنگی در پخت‌وپز تجربه‌ای ویژه و متفاوت رقم می‌زند. می‌توانید این آثار را در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی و کارگاه‌های خراطی سنگ بیابید. «دستی بر ایران» ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری، شما را به پشتیبانی از هنرمندان بومی با خرید محصولاتشان دعوت می‌کند.
سؤالات پرتکرار درباره خراطی سنگ
لطفاً پرسش و پاسخ‌های زیر را بخوانید و اگر نکته‌ای درباره هنر خراطی سنگ برایتان مبهم است، در بخش دیدگاه‌های همین مطلب مطرح کنید تا در کوتاه‌ترین زمان پاسخ داده شود.
مواد اولیه در خراطی سنگ کدام‌اند؟
🗿سنگ‌های مرمر، صابونک (استاتیت)، مرمریت و سایر سنگ‌های نرم معدنی که قابلیت تراش و پرداخت دارند.
ابزارهای اصلی خراطی سنگ چیست؟
🧰چرخ خراطی، انواع قلم‌های فلزی، مته‌ها، سوهان‌ها، سنباده و ابزارهای پرداخت و صیقل.
ترتیب مراحل خراطی سنگ چگونه است؟
▶️۱. گزینش و برش اولیه سنگ
۲. تراش روی چرخ خراطی
۳. فرم‌دهی و نازک‌کاری
۴. صیقل و پرداخت نهایی با مواد ساینده
چه ساخته‌هایی با خراطی سنگ تولید می‌شود؟
🗄️انواع ظروف مانند کاسه، لیوان، گلدان، همچنین مهره، قاب، قلیان‌سنگ، هاون و آثار تزئینی.
مراکز شاخص خراطی سنگ در ایران کدام‌اند؟
📌شهرهایی چون مشهد، نیشابور، اصفهان، شیراز و کرمان از کانون‌های مهم این هنر به‌شمار می‌آیند.
خراطی سنگ چه تفاوتی با خراطی چوب دارد؟
🪵در خراطی سنگ، ابزار و فرایندها سنگین‌تر است و محصول نهایی دوام و ماندگاریِ بالاتری نسبت به چوب دارد.
براق‌کردن سطح آثار خراطی سنگ چگونه انجام می‌شود؟
💎با بهره‌گیری از پودر اکسید فلزات، سنباده‌کشی مرحله‌ای و صیقل با پارچه‌های مخصوص، سطح اثر درخشنده می‌شود.
آیا خراطی سنگ در روزگار ما هم رایج است؟
⚙️بله؛ هرچند محدودتر از گذشته، اما همچنان در قالب صنایع‌دستی و آثار هنریِ کارگاهی ادامه دارد.
دلایل اهمیت خراطی سنگ چیست؟
⭐این هنر تلفیقی از مهارت فنی و سلیقه زیبایی‌شناختی ایرانی است و نمونه‌های آن را در موزه‌ها و آشپزخانه‌های خانه‌های تاریخی می‌توان دید.
