طرح های قالی ایرانی | طرح های فرش ایرانی | نقش و نگار قالی ها
کاوش در نقشمایههای فرش ایرانی قصهای شیرین از هنر کهن این سرزمین است. فرشهای پارسی، نامآشنا و درخشان در میان دستبافتههای شرق، سالهاست که به ظرافت و اصالت شهرهاند. بسیاری از لطیفترین نمونهها به دست بافندگان ایرانی پدید میآیند؛ هرچند گاه مشابهشان در کشورهایی چون هند تولید و با همین عنوان روانه بازار میشود. این […]
کاوش در نقشمایههای فرش ایرانی قصهای شیرین از هنر کهن این سرزمین است. فرشهای پارسی، نامآشنا و درخشان در میان دستبافتههای شرق، سالهاست که به ظرافت و اصالت شهرهاند. بسیاری از لطیفترین نمونهها به دست بافندگان ایرانی پدید میآیند؛ هرچند گاه مشابهشان در کشورهایی چون هند تولید و با همین عنوان روانه بازار میشود. این دستبافتهها حاصل چیرگی ایرانیان بر گزینش مواد، شیوههای بافت، دانش رنگرزی و آفرینش الگوهاست. در ادامه، با مرور طرحهای فرش ایرانی، به لایههایی از فرهنگ و زیست بومی ایران نزدیکتر میشویم.
قالیچهها آیینه پیوند بافنده با آرزوها، باورها و نیازهایش هستند؛ بازتابی از زیست روزمره، وضعیت فرهنگی، اقلیم، پوشش گیاهی و جغرافیای زیستگاه هنرمند.
انگارهها و درونمایههای فرش ایرانی از طبیعت، تاریخ و اسطورهها الهام میگیرند. ریشههای این هنر را باید در کوچنشینی جستوجو کرد؛ جایی که دانش بافت از ایل به روستا و سپس شهر رسید. پشم گلهها ماده اصلی و رنگها از گیاهان و منابع معدنی فراهم میشد.
فرش تنها کفپوش نیست؛ شیئی هنری است. عشایر برای پوشاندن و آراستن کف و دیواره چادرها قالی و قالیچه میبافند و در کنار آن گلیم، روانداز، جل اسب، نوار چادر و… نیز تولید میکنند.
داستان شکلگیری یک نقش چنین است: طرح یا از پیش روی کاغذ شطرنجی ترسیم میشود و با هزاران تا میلیونها گره بر تن تار و پود مینشیند، یا بیواسطه و از حافظه تصویری بافنده خلق میشود. در بافتههای ایلی و روستایی، ذهن و میراث شفاهی راهبر کار است؛ در حالیکه کارگاههای شهری بیشتر به نقشه مکتوب تکیه دارند.
نمایش
گونههای نقشمایه در فرش ایرانی
طرح کلی یک فرش ایرانی از «متن» و «حاشیه» ساخته میشود. حاشیه همچون قاب گرداگرد متن را میگیرد و معمولاً سه بخش دارد: حاشیههای فرعیِ درونی و بیرونی و یک کتیبه یا حاشیه اصلی. اندازه و آرایههای متن، زبان حاشیه را نیز صورتبندی میکند.
در نگاه کلان، الگوهای فرش به دو گروه تقسیم میشوند:
- گردان (منحنیخط)
- شکسته (هندسیخط)
نقشههای گردان با خطوط منحنی بر کاغذ شطرنجی ترسیم میشوند و سپس به بافت میرسند. در مقابل، طرحهای شکسته با خطوط مستقیم و گوشهدار شکل میگیرند و بسیاری از بافندگان ایلی و روستایی آنها را بینیاز از نقشه مکتوب میبافند.
دستهبندی و نمونههای شاخص طرحها
از مشهورترین نقشها در فرش ایرانی میتوان به این موارد اشاره کرد: لچک و ترنج، محرابی، گلدانی، قابقابی، درختی، بتهجقه، شاهعباسی، اسلیمی، تصویری، گلفرنگ، ماهی درهم، محرمات، چهار فصل (هراتی)، افشان، ترکمنی و شکارگاهی.
این خانوادهها هر کدام شاخهها و روایتهای متنوعی دارند. برای آشنایی بیشتر، چند نمونه برجسته را مرور میکنیم:
لچک ترنجی: نخستینبار برای آرایه روی جلد کتابهای چرمی بهکار رفت و از سده شانزدهم میلادی محبوب شد. ترنج معمولاً دایرهای یا بیضی است و چهار لچک گوشهها با تکرار یک چهارم طرح جان میگیرند.
محرابی: الهامگرفته از محراب و طاق مساجد است و در گذر زمان با نقش ستون، گل و برگ آمیخته. نامگذاری گونهها بر پایه عناصر افزودهشده انجام میشود.
گلدانی: متکی بر گلدانهایی در اندازههای گوناگون که گاه سراسر متن را پر میکنند یا به صورت متقارن چیده میشوند. این روایت از عهد صفوی رواج یافت و گونههایی چون گلدانِ دوتایی، گلدانِ محرابی و گلدانِ ظلالسلطان را دربر میگیرد.
قابقابی: از قابهای چهارگوشِ همشکل یا ناهمشکل تشکیل میشود و ذهن به خاتمکاری ارجاع میدهد. از شناختهشدهترین ساختارها در هنر قالیبافی است.
درختی: نمایش درختان، بهویژه سرو و بید مجنون؛ در نمونههای درباری باشکوه و در بافتههای روستایی سادهتر نمود دارد.
بوته جغهای: ریشهدار در سنتهای کهن و پیوندخورده با سرو مقدس در فرهنگ ایرانی. این طرح در دستبافتههای نفیس و آثار هنری بسیار بهکار رفته است.
انواع بوته در این الگو چنین شناخته میشوند:
- «مادر و فرزند»: بوته بزرگتر، بوته کوچکتر را در آغوش دارد.
- «دوستی و دشمنی»: روایتی پرکاربرد در سنه (سنندج).
بوتهجقه در خراسان، کرمان، کردستان، مرکزی و میان ایلات قشقایی و بختیاری محبوب است؛ نزد قشقایی با نام قبادخانی و در میان بختیاری با عنوان باغی شناخته میشود.
شاهعباسی: مجموعهای از گلوبوتههای انتزاعی که از روزگار صفویه شهرت یافت؛ الهام آن را برخی در شکوفههای نمادین انار جستوجو میکنند. پیوند گلوبته با اسلیمیها، متن و حاشیه را میسازد. گونههایی مانند شیخصفی، گلوبته و جانوری از این خانوادهاند.
اسلیمی: مجموعه پیچکها و قوسهای گیاهی که در هنرهای تزیینی ایران دیرینه دارد. واژه «اسلیمی» را به «غنچه» نسبت دادهاند.
از روایتهای نامدار آن «دهان اژدری» است؛ در فرش بیجار فراوان دیده میشود و نوک شاخه به دو آرواره گشوده میمانَد.
تصویری: پس از ورود اسلام، تصویرگری انسانی در بافتهها محدود شد؛ اما در عهد صفوی دوباره رونق گرفت و چهره پادشاهان و نامآورانی چون کریستف کلمب، آبراهام لینکلن، جرج واشنگتن، اسکندر و ناپلئون روی قالی نقش بست. بیشتر این فرشها در کرمان و تبریز بافته میشوند.
گلفرنگ: رایج در کردستان، مخصوصاً بیجار. هرچند گلوبوته دارد، اما با شاهعباسی و اسلیمی متفاوت است.
ماهی درهم: نخست در هرات شکل گرفت و از همینرو «هراتی» نیز خوانده میشود. در چهار سوی طرح، ماهیهایی نقش میزنند که گاهی چنان انتزاعیاند که به برگ میمانند. این الگو در کردستان، آذربایجان و مرکزی پرطرفدار است و نزد فراهانیها به سبب مهارتشان «فراهان» هم گفته میشود.
محرمات: متن فرش با نوارهای پهن و باریک هماهنگ در رنگهای متنوع بخشبندی میشود؛ در برخی مناطق «قلمدانی» نیز نام دارد.
چهار فصل: طرحی دیدنی با چهار قاب که هرکدام فصلی از سال را روایت میکند. پیشتر تنها در تبریز و هریس بافته میشد و امروز در نقاط دیگر هم رواج دارد.
افشان: پراکندگی سنجیده گل، برگ و شاخه در همه جهات؛ «میناخانی» مشهورترین شاخه آن است.
ترکمن: امضای بافتههای ترکمن؛ متکی بر خطوط شکسته و هندسه ناب، با روایتهای گوناگون.
شکارگاهی: سرشار از جانوران وحشی و پرندگان در میان درختان؛ شیر، غزال، گرگ، پلنگ و آهو از چهرههای اصلیاند و گاه موجودات اسطورهای نیز دیده میشوند. پیش از اسلام بر سفال و پارچه کاربرد داشت و در دوره صفوی به قالی راه یافت.
طرحهای فرش ایرانی گسترهای پرتنوع و الهامبخشاند؛ میراثی که نیاکانِ ما طی سدهها آفریده و به یادگار گذاشتهاند.
پرسشهای پرتکرار درباره طرحهای فرش
طرحهای بنیادین در قالی ایرانی کداماند؟
🪡قالیهای ایرانی در خانوادههایی چون اسلیمی، ختایی، شکارگاه، محرابی، لچک و ترنج، گلفرنگ، افشان، قابی، بتهجقه و… دستهبندی میشوند.
شهرت طرحها در شهرها و نواحی مختلف ایران چگونه است؟
🧭برای نمونه: تبریز با لچک و ترنج، اصفهان با شاهعباسی و اسلیمی، قم با محرابی و گلفرنگ، کرمان با ترنج و شکارگاه، هرات و کاشان با افشان و گلفرنگ و ترکمن و عشایر با بتهجقه و نقوش هندسی شناخته میشوند.
نماد و معنا در نقوش فرش ایرانی چیست؟
🪷هر نقش حامل معنایی است؛ بتهجقه نماد رویش و حیات، ترنج یادآور خورشید، گل شاهعباسی نشان شکوه و دوام، و «درخت زندگی» نماد باروری و تداوم.
کهنترین الگوهای شناختهشده چه بودهاند؟
🏛️قدیمیترین نمونه، فرش پازیریک (حدود ۵۰۰ پیش از میلاد) با پیکرههای سوار و حیوانات است که ریشه بسیاری از نقوش امروزی در آن دیده میشود.
راز آوازه جهانی طرحهای ایرانی چیست؟
✨هماهنگی چشمنواز رنگها، ظرافت بافت، تنوع الگوها و بیان نمادین-هنری که فراتر از کاربرد، حامل فرهنگ و هویت ایرانی است.
رنگهای غالب در دستبافتههای ایرانی کداماند؟
🖌️قرمز لاکی، لاجوردی، سبز، کرم، مشکی و زرد متمایل به طلایی؛ عمدتاً برگرفته از رنگینههای طبیعی گیاهی و معدنی.
اثر طرحهای ایرانی بر هنر دیگر سرزمینها چه بوده است؟
🌐الگوهای ایرانی الهامبخش فرشهای عثمانی، قفقاز، هند و حتی هنر اروپا در رنسانس شدند و در نقاشیهای غربی بسیار به تصویر درآمدهاند.
شناخت طرح در یک فرش بر چه مبنایی انجام میشود؟
🧐با توجه به نقش مرکزی، ساختار حاشیهها، تکرار موتیفها، هارمونی رنگ و شیوه بافت که سرنخهایی از خاستگاه و کارگاه میدهند.
تفاوت الگوهای معاصر با طرحهای کهن چیست؟
🔄در بافتههای امروز گاهی پیوندی از نقشهای کلاسیک با عناصر مدرن دیده میشود؛ اما ریشه بیشتر آنها همان مکتبهای سنتی ایرانی است.
کدام طرحها برای خریداران خارجی جذابترند؟
🧳لچک و ترنج، گلفرنگ، افشان و شکارگاه معمولاً بیشترین توجه مجموعهداران و خریداران جهانی را به خود جلب میکنند.
