راهکارهایی برای تقویت موقعیت کشور در بازار جهانی گردشگری

به گزارش خبرنگار مهر، احسان آقاجانی ریزی، دانشجوی دکتری تخصصی گردشگری، دانشگاه تهران در یادداشتی که آن را در اختیار خبرگزاری مهر قرار داد نوشت: در عصر تحولات فناورانه و شتاب‌گرفتن جهانی‌شدن، صنعت گردشگری نیز وارد مرحله‌ای جدید از تکامل شده است. ظهور فناوری‌های نوین و دیجیتال‌سازی گسترده زندگی روزمره، سبب تغییر رفتار گردشگران و نحوه ارائه خدمات گردشگری شده است. در این میان، گردشگری هوشمند (Smart Tourism) به‌عنوان یکی از رهیافت‌های تحول‌آفرین در صنعت گردشگری، در حال بازتعریف تمام اجزای زنجیره ارزش این صنعت است.

در حالی‌که بسیاری از کشورهای جهان به‌ویژه در اروپا و شرق آسیا در مسیر توسعه مقاصد هوشمند و اکوسیستم‌های داده‌محور گردشگری گام‌های بلند برداشته‌اند، ایران هنوز در مراحل ابتدایی آشنایی با این مفهوم قرار دارد. این در حالی‌ست که بی‌توجهی به این تحول، می‌تواند موقعیت کشور در بازار جهانی گردشگری را بیش از پیش تضعیف کند.

یادداشت پیش‌رو، با نگاهی تحلیلی و سیاست‌پژوهانه، به تشریح ابعاد گردشگری هوشمند، جایگاه ایران در این عرصه، فرصت‌ها، چالش‌ها و مسیرهای پیشنهادی برای تصمیم‌گیران ملی می‌پردازد.

مفهوم گردشگری هوشمند: پیوند تجربه، فناوری و پایداری

گردشگری هوشمند مفهومی پیچیده‌تر از «گردشگری دیجیتال» است. اگر گردشگری دیجیتال تنها به دیجیتالی‌سازی خدمات اشاره دارد (مانند فروش آنلاین بلیت یا رزرو اقامتگاه)، گردشگری هوشمند در واقع یک رویکرد سیستمی و میان‌رشته‌ای است که هدف آن استفاده از فناوری برای بهینه‌سازی تجربه گردشگر، افزایش بهره‌وری مقصد، ارتقا تاب‌آوری و پایداری زیست‌محیطی و تصمیم‌گیری داده‌محور است.

گردشگری هوشمند بر سه مؤلفه اصلی استوار است:

۱. زیرساخت هوشمند: نظیر اینترنت اشیا، سنسورها، دسترسی پایدار به اینترنت، سامانه‌های جمع‌آوری داده.

۲. فناوری هوشمند: از جمله هوش مصنوعی، کلان‌داده، AR/VR، بلاک‌چین، یادگیری ماشین، پلتفرم‌های داده‌محور و اپلیکیشن‌های خدمات‌رسان.

۳. حکمرانی هوشمند: شامل مشارکت چندبخشی، تحلیل داده برای سیاست‌گذاری، اشتراک‌گذاری داده‌ها و تصمیم‌سازی به‌موقع.

هدف این رویکرد، خلق تجربه‌ای شخصی‌سازی‌شده، بلادرنگ، و مشارکتی برای گردشگر است که هم‌زمان با آن، مقصد گردشگری نیز می‌تواند منابع خود را به‌صورت پایدار مدیریت کند.

روندهای بین‌المللی: پیشروان گردشگری هوشمند در جهان

در دهه اخیر، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با ادغام سیاست‌گذاری، فناوری و توسعه منطقه‌ای، موفق به ایجاد مقاصد هوشمند شده‌اند. برای نمونه: اسپانیا با طراحی پروژه «Destinos Turísticos Inteligentes» توانسته بیش از ۸۰ شهر و منطقه را به‌عنوان مقصد هوشمند ساماندهی کند. این پروژه مبتنی بر مدل حکمرانی داده، تعامل استارتاپ‌ها، و توسعه زیرساخت دیجیتال محلی است.

کره جنوبی با سرمایه‌گذاری در کلان‌داده و هوش مصنوعی، سیستم‌هایی برای تحلیل لحظه‌ای رفتار گردشگر، کنترل تراکم انسانی در جاذبه‌ها، و هدایت مسیر گردشگر ایجاد کرده است. اتریش، فنلاند، و استونی با مدل مشارکتی میان شهرداری‌ها، دانشگاه‌ها، و شرکت‌های خصوصی، نقشه‌های راه منطقه‌ای برای توسعه گردشگری هوشمند تدوین کرده‌اند. سنگاپور با بهره‌گیری از واقعیت افزوده و اینترنت اشیا، تجربه‌های تعاملی و بلادرنگ را در مراکز خرید، موزه‌ها و جاذبه‌های شهری پیاده کرده است.

این کشورها نشان داده‌اند که توسعه گردشگری هوشمند صرفاً به‌معنای توسعه فناوری نیست، بلکه مستلزم تحول در مدل حکمرانی، آموزش نیروی انسانی، و تدوین چارچوب‌های حقوقی و سیاستی نوین است.

وضعیت ایران: پتانسیل‌های بالا، برنامه‌ریزی پایین

ایران با برخورداری از یکی از غنی‌ترین تنوع‌های فرهنگی، تاریخی، جغرافیایی و مذهبی در خاورمیانه، از ظرفیت‌های بی‌نظیری برای توسعه گردشگری برخوردار است. با این حال، توسعه گردشگری در کشور همچنان با نگاه سنتی، غیرمتمرکز و غیرهوشمند مدیریت می‌شود.

چالش‌های کلیدی توسعه گردشگری هوشمند در ایران عبارتند از:

۱. فقدان نقشه راه ملی: تاکنون هیچ سند ملی با موضوع گردشگری هوشمند توسط نهادهای حاکمیتی تدوین نشده است.

۲. فقر حکمرانی داده: داده‌های حوزه گردشگری پراکنده، ناهماهنگ و فاقد قابلیت تحلیلی هستند.

۳. عدم مشارکت بین‌بخشی: وزارت میراث فرهنگی، وزارت ارتباطات، شهرداری‌ها، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها فاقد هماهنگی ساختاری در این زمینه‌اند.

۴. زیرساخت‌های ارتباطی ضعیف در مناطق هدف گردشگری: از جمله نبود اینترنت پایدار در بسیاری از شهرها و روستاهای گردشگرپذیر.

۵. کمبود نیروی متخصص میان‌رشته‌ای: نبود آموزش‌های منظم در حوزه گردشگری + فناوری اطلاعات در دانشگاه‌ها یا مراکز آموزش فنی.

۶. نبود حمایت از استارتاپ‌های گردشگری دیجیتال: استارتاپ‌ها با چالش‌های جدی در تأمین مالی، داده، مجوز و بازار مواجه‌اند.

چرا توسعه گردشگری هوشمند در ایران یک ضرورت است؟

۱. حفظ و ارتقا رقابت‌پذیری منطقه‌ای

در شرایطی که کشورهای همسایه نظیر ترکیه، امارات، آذربایجان و عربستان سرمایه‌گذاری جدی در زیرساخت‌های گردشگری دیجیتال کرده‌اند، تداوم نگاه سنتی در ایران به معنی از دست دادن سهم بازار منطقه‌ای است.

۲. ارتقا کیفیت تجربه گردشگر

گردشگران امروزی (به‌ویژه نسل Z و آلفا) انتظارات کاملاً دیجیتالی‌شده دارند. نبود سیستم‌های بلادرنگ، اپلیکیشن‌های چندزبانه، راهنمایی دیجیتال و پشتیبانی هوشمند منجر به نارضایتی آنان می‌شود.

۳. مدیریت پایدار مقصد

گردشگری هوشمند با تحلیل تراکم، رفتار و تمایل گردشگران، به توزیع متعادل جمعیت، کاهش ازدحام، و حفاظت از منابع کمک می‌کند.

۴. تصمیم‌سازی علمی برای سیاست‌گذاران

به‌جای تصمیم‌گیری‌های شهودی، تحلیل داده‌های بزرگ (Big Data) از شبکه‌های اجتماعی، GPS، جست‌وجوی کاربران و بازخوردها، ابزار قدرتمندی برای سیاست‌گذاری دقیق فراهم می‌کند.

۵. ارتقا تاب‌آوری در بحران‌ها

در شرایطی مانند بحران کرونا، تنها کشورهایی که زیرساخت گردشگری هوشمند داشتند توانستند با بازدیدهای مجازی، گردشگری بدون تماس و تحلیل لحظه‌ای داده، بقای سیستم را تضمین کنند.

راهکارهای سیاستی برای توسعه گردشگری هوشمند در ایران برای تحقق عملی گردشگری هوشمند، ضروری است سیاست‌گذاران به‌صورت نظام‌مند، گام‌های زیر را پیاده‌سازی کنند:

۱. تدوین «سند ملی توسعه گردشگری هوشمند»

با همکاری وزارت میراث فرهنگی، وزارت ارتباطات، دانشگاه‌ها، اتاق بازرگانی، شهرداری‌ها و شرکت‌های خصوصی. این سند باید اهداف، شاخص‌ها، نهادهای مسئول، و بازه‌های زمانی مشخص داشته باشد.

۲. ایجاد «مرکز ملی کلان‌داده گردشگری»

وظیفه گردآوری، تحلیل و ارائه داده‌های بلادرنگ برای گردشگران، سیاست‌گذاران و فعالان بازار را به‌عهده گیرد.

۳. حمایت از استارتاپ‌ها و نوآوری گردشگری

از طریق تأسیس صندوق‌های ویژه سرمایه‌گذاری خطرپذیر، تسهیل مجوزدهی، دسترسی به APIها و داده‌های پایه، و ارائه مشوق‌های مالیاتی.

۴. توسعه زیرساخت ارتباطی در مناطق هدف

با اولویت روستاها، شهرهای تاریخی، سواحل و مناطق مرزی گردشگرپذیر.

۵. تدوین چارچوب‌های حقوقی برای داده

برای حفاظت از حریم خصوصی گردشگران، استانداردسازی داده‌ها، و تنظیم روابط میان نهادهای مالک و مصرف‌کننده داده.

۶. توانمندسازی منابع انسانی

از طریق طراحی رشته‌ها و دوره‌های مشترک میان گردشگری، فناوری و مدیریت داده. همچنین تربیت کارشناسان میان‌رشته‌ای با توان پیاده‌سازی پروژه‌های هوشمندسازی.

۷. اجرای پروژه‌های پایلوت در شهرهای گردشگرپذیر

مانند یزد، اصفهان، شیراز، مشهد و قشم با هدف الگوسازی و توسعه تدریجی.

فرصت هنوز باقی است

گردشگری هوشمند، نه صرفاً یک روند فناورانه، بلکه تغییری بنیادین در شیوه نگرش به صنعت گردشگری است. کشوری با تنوع بی‌نظیر فرهنگی و تاریخی چون ایران، اگر فاقد سیستم‌های هوشمند مدیریتی، داده‌محور و مشارکتی باشد، به‌زودی جایگاه خود را در رقابت منطقه‌ای از دست خواهد داد.

سیاست‌گذاران ایرانی باید فراتر از نگاه تبلیغاتی یا مناسکی به گردشگری، این صنعت را به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی، اجتماعی و دیپلماسی فرهنگی ببینند. اکنون، فناوری ابزاری قدرتمند برای تحقق این اهداف است، به‌شرطی که با برنامه‌ریزی، حکمرانی داده و نگاه آینده‌نگر همراه شود.

ایران می‌تواند مقصدی هوشمند، پایدار و رقابت‌پذیر باشد. اما این تحقق، نیازمند اراده سیاسی، مشارکت علمی، و جسارت در تغییر پارادایم‌های قدیمی است. انتخاب با ماست: تماشاگر تحولات جهانی باشیم یا معمار آینده خود؟