آیین های پهلوانی و زورخانه ای؛ میراث فرهنگی

جایی که نیرو با فضیلت دست می‌دهد، جان پهلوانی شکل می‌گیرد. آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای تنها یک تمرین ورزشی نیستند؛ پاره‌ای از فرهنگ ایرانی و هویتی‌اند که از روزگار باستان تا امروز دوام آورده است. در این آیین، توان بدنی در کنار ارزش‌های اخلاقی می‌نشیند؛ زیرا در مکتب پهلوانی، قدرت بی‌جوانمردی اعتباری ندارد.

این شیوه رزمی که با نام‌های ورزش زورخانه‌ای و ورزش باستانی نیز شناخته می‌شود، در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شده و هنوز در زورخانه‌های کهن ایران اجرا می‌شود. تماشای این آیین برای گردشگر فقط دیدن یک ورزش نیست؛ لمس تاریخی زنده است که شور حماسه، آهنگ و معنویت را به هم پیوند می‌زند. اگر به ریشه‌ها، ابزارها و مفاهیم پهلوانی در سنت ایرانی کنجکاوید، این نوشته از دستی بر ایران را دنبال کنید.

«زورخانه‌ها صرفا سالن‌های تمرین بدن نبودند؛ مدرسه پرورش اخلاق و روحیه جوانمردی در میان ایرانیان بوده‌اند.

-ادوارد براون

جایگاه آیین‌های پهلوانی و زورخانه در بروخهاوس و یونسکو

بر پایه پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه ورزشی بروخهاوس، ورزش‌های کهن ایرانی در زمره کهن‌ترین شیوه‌های تمرین بدنی جهان قرار می‌گیرند. افزون بر این، یونسکو در سال 2010 میلادی این میراث ناملموس ایرانی را در فهرست جهانی خود ثبت کرد. از همین رو این هنر رزمی ریشه‌دار، اعتباری فرامرزی یافته است.

خاستگاه و روند پیدایش زورخانه

ایرانیان از روزگار نخستین، به آیین‌های پهلوانی، کشتی و آمادگی تن دلبسته و نیازمند بوده‌اند. حتی زرتشت، پیامبر ایران باستان، پیروان خود را به آمادگی برای یاری «اهورامزدا» و ستیز با «اهریمن» فراخواند. امروز نیز ورزشکاران ایرانی در رشته‌های رزمی و کشتی نام‌آورند.

در سده سیزدهم میلادی، محمود خوارزمی مشهور به «پوریای ولی» جان تازه‌ای به آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای بخشید؛ پهلوانی که در عین حال صوفی و کشتی‌گیر نامدار بود.

بعد رزمی در ورزش‌های کهن

بخشی از ابزارهای این میراث ناملموس، شباهتی آشکار به سلاح دارند. از همین رو برخی بر این باورند که در روزگار باستان، در زورخانه شیوه‌های نبرد نیز به کشتی‌گیران آموخته می‌شد. «میل»، «کباده» و «سنگ» به ترتیب یادآور گرز، کمان و سپر هستند.

بدیهی است کار با این ابزارها، عضلات را توانمند می‌کند و به سبب همان همسانی با سلاح، می‌تواند تمرینی برای آمادگی رزمی نیز به حساب آید.

آیین‌های پهلوانی و زورخانه در میدان عمل

سنت‌ها و آیین‌های این ورزش، از دو سرچشمه اساطیری و مذهبی نیرو می‌گیرند. از سوی اساطیر، منش و ارزش‌های پهلوانان کهن الهام‌بخش‌اند و از سوی دین، فضایل اخلاقی منسوب به امام علی (ع) راهنماست.

یکی از ارکان اساسی در ورزش‌های زورخانه‌ای، حرمت نهادن به سادات و پیشکسوتان است. به همین دلیل پیش از آغاز تمرین از آنان «رخصت» می‌خواهند؛ رسمی که ستون آداب زورخانه به شمار می‌رود.

دیگر فضیلت‌های برجسته در این آیین‌ها، سخاوت، مردانگی، فروتنی، پاکی و دستگیری از نیازمندان است؛ ارزش‌هایی که در تار و پود این میراث ایرانی تنیده شده‌اند.

ریزآیین‌ها و رسم‌های معمول زورخانه‌ای

علاوه بر کلیات، رعایت جزئیات زیر نیز در آیین‌های زورخانه‌ای مرسوم است:

ضرب: تنبکی بزرگ که مرشد می‌نوازد تا ریتم واحدی برای تمرین شکل بگیرد. مرشد همزمان با نواختن، اشعاری برگزیده می‌خواند تا شور و انگیزه ورزشکاران را برانگیزد و مضامین اخلاقی را در جان آنان بنشاند.

ورزشکاران حرکات گروهی را با آهنگ مرشد هماهنگ می‌کنند؛ گاه با ابزار ویژه و گاه بی‌ابزار.

چرخ: گردیدن سریع و موزون به دور خود که مهارت و حفظ تعادل می‌طلبد. این حرکت در اصل تکنیکی رزمی است و نمادی از برتری جوانان در میدان نبرد؛ تمرینی برای آمادگی ایثار و جانفشانی.

گلریزان: در لغت افشاندن گل به نشانه پاسداشت است؛ در عمل، مراسمی برای گردآوری یاری مالی به سود نیازمندان. این آیین کهن در اعیاد، جشن‌ها، موالید ائمه و نکوداشت پیشکسوتان کشتی برگزار می‌شود.

به‌روال معمول، دو جوان‌تر «لنگ» را در میان حاضران می‌گردانند تا کمک‌ها جمع‌آوری شود. لنگ در گذشته پوشش ورزشی مشترک پهلوانان بود و امروز جامه‌ای نوین جایگزین آن شده است.

حرکت‌های شاخص ورزش زورخانه

علاوه بر آیین‌ها، خودِ ورزش زورخانه مجموعه‌ای از حرکت‌های ویژه دارد. در ادامه، اصلی‌ترین آن‌ها را می‌بینید:

سنگ گرفتن: ورزشکار به حالت درازکش قرار می‌گیرد و دو «سنگ» چوبی بزرگ شبیه سپر را روی بدن بالا و پایین می‌برد. وزن هر سنگ می‌تواند تا حدود 80 کیلوگرم باشد.

چرخ: ورزشکار دست‌ها را در جهت‌های مخالف می‌گشاید و با سرعت به دور خود می‌گردد، همزمان به‌صورت ساعتگرد دور حلقه‌ای بزرگ حرکت می‌کند. این تمرین معمولا یک تا سه دقیقه ادامه دارد.

شنو و نرمش: ورزشکاران سبک‌تر پس از گرفتن رخصت پیش می‌آیند و حرکات چشمگیر انجام می‌دهند؛ از جمله شنوهای پی‌درپی و دیگر تمرین‌های بدنی.

میل‌بازی: با گرفتن رخصت به میانه میدان می‌روند، دو میل یک تا دو کیلویی برمی‌دارند، آن‌ها را به هوا می‌اندازند و با مهارت دوباره می‌قاپند.

کنشگران و متولیان ورزش‌های زورخانه‌ای

آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای حامیان و پاسدارانی دارند که به تداومشان یاری می‌رسانند. امروز دو نهاد در معرفی و گسترش این میراث ناملموس نقش‌آفرین‌اند:

• بنیاد فردوسی و
• فدراسیون ورزش های زورخانه ای و پهلوانی

زورخانه‌های فراوانی همچنان فعال‌اند و پذیرای ورزشکاران. تنها در تهران نزدیک به 50 محل برای این ورزش کهن وجود دارد.

بسیاری از گردشگران خارجی نیز دیدار از زورخانه را در برنامه سفر می‌گنجانند تا از نزدیک با آیین‌های پهلوانی آشنا شوند. سزاوار است ما نیز قدر این سنت دیرپا را بدانیم و برای پاسداشت آن بکوشیم.

آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای آمیزه‌ای از فرهنگ، هنر و ورزش‌اند که اگر نگوییم هزاره‌ها، بی‌گمان سده‌هاست در ایران جریان دارند.