ساز رباب؛ مهارت های ساختن و نواختن

نوایی که از ژرفای روزگار برمی خیزد و با طنین آرام خود روایت سنت ها را زنده می کند؛ این همان آوای رباب است. خاستگاه این ساز را به خراسان بزرگ در سده های پس از ورود اسلام نسبت می دهند و رد آن را در سیستان و بلوچستان و همچنین سرزمین های همسایه مانند افغانستان نیز می توان دنبال کرد.

این ساز زهی دلنشین فراتر از یک ابزار موسیقی است؛ پژواک شادی ها، سوگ ها و اسطوره های کهن است. به همین سبب دانش ساخت و شیوه نواختن رباب در سال ۱۴۰۳ به عنوان بیست و ششمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت جهانی شد.

برای رباب پیشینه ای بیش از یک هزاره برشمرده اند؛ سازی که در نوشته های کهن یونانی با عنوان «پندورا پرزاروم» آمده و در شاهنامه فردوسی نیز بارها نام آن دیده می شود. رباب با رنگ صوتی ویژه و سیم هایی پرطنین، بخشی از هویت موسیقایی اقوام را روایت می کند.

اگرچه میان رباب و تار ایرانی همانندی هایی هست، اما رباب از نظر ساختار بدنه و شیوه نوازندگی شخصیت مستقل خود را حفظ کرده است. اگر مشتاقید درباره گذشته رباب، جایگاه آن در موسیقی سنتی ایران، اجزا و تصاویر این ساز کهن بیشتر بدانید، در ادامه همراه دستی بر ایران بمانید.

همه ره ز آوای چنگ و رباب

همی خفته را سر برآمد ز خواب

-شاهنامه فردوسی

سیر تاریخی پیدایش و رواج رباب

طبق روایات موجود، هنرمندی با لقب «نتن خان» در سده شانزدهم میلادی در ناحیه پامیر بدخشان می زیسته است. او هم دوره با سومین پادشاه دودمان گورکانی یا مغولان هند بوده و در همان دوران، نمونه ای از این ساز را طراحی و معرفی کرده است. رباب پس از عرضه با استقبال درباریان و مردم روبه رو شد و طی سال ها به مناطق دیگر راه یافت و در هر اقلیم با تغییراتی اجرا شد.

در آغاز، رباب در زمره سازهای آرشه ای قرار داشت و با کمان نواخته می شد؛ اما به مرور دگرگون شد و امروزه با مضرابی که «ناخنک» یا «شهباز» نام دارد، اجرا می شود.

همچنین گفته اند که شکل اولیه رباب دارای دو سیم بوده است. با افزودن سیم سوم، گونه ای تازه پدید آمد که آن را کمانچه نامیدند؛ بنابراین می توان کمانچه را دگرگونی ای بر پایه الگوی نخستین رباب دانست.

روش های ساخت رباب و شناخت اجزا

بدنه بسیاری از سازهای ایرانی از جمله رباب، از چوب توت بی دانه ساخته می شود. پس از خالی کردن داخل چوب، بر سطح آن پوستی از بزغاله می کشند. در گذشته سیم ها از روده گوسفند تهیه می شد؛ اما با گذشت زمان، تغییراتی در پرده بندی پدید آمد و سیم های نایلونی جایگزین شدند که هم دوام بهتری دارند و هم به صرفه ترند.

رباب به طور کلی از چهار بخش اصلی تشکیل می شود: شکم، سینه، دسته و سر. شکم ساز، فضایی توخالی و شبیه خربزه است که بر پیرامون آن پوستی نازک و مقاوم کشیده می شود و «خرک» کوتاهی روی این پوست قرار می گیرد.

سینه رباب به شکل جعبه ای مثلثی است که اندکی گردپردازی شده تا حالتی شبیه ماهی بیابد. جنس این جعبه چوبی است و در دیواره های جانبی آن «هفت گوشی» تعبیه می شود تا سیم های تقویت کننده صدا به دورشان پیچیده شود. هنگام نواختن، بخش سینه در بالا قرار می گیرد.

در سطح دیگر جعبه یعنی بخش زیرین، پنجره ای دایره ای دیده می شود. دسته ساز کوتاه است و حدود ده «دستان» روی آن نصب می شود.

در قسمت سر ساز، گوشی ها جای دارند و در بالا و پایین جعبه، هر کدام سه گوشی تعبیه شده است. سطح جانبی جعبه گوشی ها تا حدودی به سمت عقب امتداد می یابد.

تعداد سیم های رباب معمولا شش یا سه سیم به صورت جفت است. هر جفت سیم هم صدا کوک می شود. سیم بم رباب دارای هسته نایلونی با روکش فلزی است. در جمع بندی می توان اجزای رباب را چنین برشمرد: کاسه، بدنه، صفحه، دسته، گوشی ها، شیطانک، سیم گیر، سرپنجه یا تاج، پوست، خرک، دستان، مضراب، سیم های اصلی یک تا سه از جنس روده نازک، سیم چهارم از روده ضخیم و سیم های فولادی.

گونه های رباب و فرم های بدنه

به طور معمول سه اندازه برای رباب در نظر می گیرند که هر کدام رنگ صوتی ویژه خود را دارد.

1. رباب بزرگ یا شاه رباب
2. رباب متوسط یا رباب
3. رباب کوچک یا زیلچه

سازندگان بسته به سلیقه و کارکرد، شکل های متنوعی برای بدنه رباب ساخته اند. نمونه ها به این صورت اند:

1. رباب با کاسه چهارگوش
2. رباب با کاسه استوانه ای
3. رباب با کاسه کشتی یا کشکول
4. رباب با کاسه گلابی شکل
5. رباب با کاسه کروی مشابه کمانچه
6. رباب با کاسه ای شبیه سه تار یا تنبور امروزین
7. رباب با کاسه بیضی

فن های نوازندگی و کوک رباب

رباب ساز دو پیکر (دو کاسه یا دو بدنه) است و همچون سیتار میان ۱۸ تا ۲۱ سیم دارد. از این میان، سه تا چهار سیم برای اجرای ملودی به کار می رود که به آنها سیم های اصلی می گویند و حدود هفده تا هجده سیم برای طنین بخشی و تشدید ارتعاش هستند که به عنوان سیم های فرعی شناخته می شوند.

در شیوه نواختن، نوازنده با الگوهای منظم ریتمیک بر سیم های فرعی ضربه می زند. نزدیکی دو کاسه در رباب رنگ صوتی متمایزی پدید می آورد؛ در حالی که در سازهایی چون سیتار یا سوبهار، کاسه ها جدا از هم قرار گرفته اند.

در برخی سی تارها، کاسه کوچک حذف شده است و در ساز سوبهار، کاسه در پشت بدنه می آید. سازهایی مانند بربط، عود، سرود، رباب کوچک و همه سازواره هایی با پسوند «تار»، در گروه سازهای زهی زخمه ای دسته بندی می شوند و هر کدام در ریزه کاری های اجرا و رنگ صدا تفاوت هایی دارند.

از نگاه فرهنگی، سازهای مناطق هند، ایران و توران (خراسان) خویشاوندی نزدیکی دارند. همان گونه که آیین ها، خوراک ها و پوشش ها در این سرزمین ها مشابه است، در مهارت های ساخت و اجرای رباب نیز شباهت های فراوانی دیده می شود و رباب یکی از حلقه های روشن این پیوند است.

چهره های برجسته رباب نوازی

از نامدارترین رباب نوازان افغانستان می توان به رحیم خوش نواز و در ایران به بیژن کامکار اشاره کرد.