طرح پرچم ایران در دوران مختلف

پرچم ایران، نشان جمعی و هویتی این سرزمین، در گذر تاریخ بارها دگرگون شده و سرانجام به صورت امروزین درآمده است. این نشان فقط حامل غرور ملی نیست؛ آینه‌ای از فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های ایرانیان نیز به شمار می‌آید. در این مطلب، مسیر تحول پرچم از روزگار باستان تا دوران معاصر مرور می‌شود.

پرچم ایران در روزگار باستان

در دوران پیش از اسلام، فرمانروایان هر دوره برای سرزمین تحت حاکمیت خود نشانی در قالب «درفش» برمی‌گزیدند. این نشانه‌ها با رخدادهای تاریخی و باورهای رایج زمانه گره خورده و چهره پرچم ایران باستان را شکل داده‌اند. نمونه‌های مهم آن را در ادامه می‌بینید:

درفش شهداد؛ کهن‌ترین پرچم شناخته‌شده پیش از هخامنشیان

کاوش‌های سال ۱۳۵۰ در شهداد کرمان به کشف پرچمی مربع‌گون انجامید که «درفش شهداد» نام گرفت. صفحه‌ای برنزی به طول ۲۳ سانتی‌متر با میله، لولا و دسته که در بالای آن عقابی برجسته دیده می‌شود. این اثر به‌عنوان کهن‌ترین پرچم شناخته‌شده ایران امروز در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
نقوشِ درفش شامل درخت نخل، دو درخت پهن‌برگ، پنج پیکره انسانی در اندازه‌های متفاوت، دو شیر، گاوی کوهان‌دار و مارهایی هم‌خاندان با نقوش جیرفت است. شخصیت محوری مردی است بر چهارپایه‌ای با تزیین مارپیچی که به زنی زانو زده روبه‌رویش اشاره دارد؛ صحنه‌ای در باغی با درخت خرما و درختان پهن‌برگ که گرداگرد آن افراد نشسته یا زانو زده‌اند.
در بالا و پایین درفش نوارِ بافته‌ای دیده می‌شود که تعبیر به جریان آب می‌شود و در بخش پایین، شیرها به گاو کوهان‌دار یورش می‌برند. منابعی چون اوستا نیز از پرچمی با نقش «گاو بالد‌ار» در روزگار پیشاهخامنشی یاد می‌کنند و اهمیت نمادهای جانوری را نشان می‌دهند.

پرچم در دوره هخامنشیان

به‌احتمال زیاد هخامنشیان از نمادی با تصویر شهبازِ بال‌گشوده بهره می‌بردند؛ پرنده‌ای که آن را همتای «حوروس» در فرهنگ مصر دانسته‌اند. در اوستا نیز به پیوند این پرنده با مرغی به نام «وارغن» اشاره شده است. نماد شهباز بر پرچم منسوب به کوروش، نماینده اقتدار و شکوه شاهنشاهی هخامنشی بود و در آیین‌ها و صحنه‌های نظامی کاربرد داشت.

پرچم سلوکیان و اشکانیان

در عصر سلوکی، پرچم حاکمان پارس چهارگوش بود و با ضربدری به چهار بخش تقسیم می‌شد که در هر بخش دایره‌ای قرار داشت. در دوره اشکانی، خورشید به‌عنوان نقش غالب بر پرچم دیده می‌شود و واحدهای هزارنفریِ ارتش نیز در میدان نبرد، رایت‌های ابریشمی با نقش اژدها حمل می‌کردند.

درفش کاویانی؛ پرچم ایران در زمان ساسانیان

درفش کاویانی که ریشه در روایت قیام کاوه آهنگر علیه ضحاک دارد، به سنت ساسانی به پرچمِ رسمی بدل شد. روایت‌ها از پیشبند چرمی کاوه می‌گویند که بر چوبی برافراشته شد و پس از پیروزی فریدون، با ابریشم‌های زرد، سرخ و بنفش و سپس گوهرها آراسته گردید. از آن پس، شاهان ساسانی پی‌درپی بر شکوه آن افزودند.

دگرگونی‌های پرچم ایران پس از حمله اعراب

پس از نبرد قادسیه و افتادن درفش کاویانی به دست فاتحان عرب، جواهراتِ آن به فرمان خلیفه سترده و خودِ درفش سوزانده شد. در ادامه، دولت‌های ایرانی برای تمایز از خلافت‌های عربی، پرچم‌های متفاوتی برگزیدند. مهم‌ترین نمونه‌ها چنین‌اند:

پرچم علویان

علویان طبرستان در سده سوم هجری، بیرقی سپید برگزیدند که هم هویت شیعی و هم استقلال‌خواهی ایرانیان در برابر عباسیان را بازتاب می‌داد. برخی مورخان انتخاب سپید را، با وجود علاقه علویان به سبز، نشانه تأکید بر وجه ملی این جنبش دانسته‌اند.

پرچم سامانیان

درباره سامانیان گزارش‌ها از شباهت پرچم ایشان با بیرق سیاه عباسیان حکایت دارد؛ هرچند شماری منابع بر تفاوت‌هایی میان آن دو تأکید کرده‌اند.

پرچم غزنویان

در دوره غزنوی، رنگ سرخ بر پرچم‌ها غلبه داشت و گاه طرح‌های شطرنجی دیده می‌شد. به‌استناد برخی نوشته‌ها، نقوشی چون «هما» یا شیری زرین نیز بر آن می‌آمد.

پرچم سلجوقیان

با قدرت‌گیری طغرل، بهره‌گیری از نمادهای عباسی از جمله بیرق سیاه رواج یافت؛ هرچند در اشعار بعضی شاعران، پرچمی سرخ نیز توصیف شده است. شاعران این عصر از نقوشی مانند ماه، اژدها، شیر، پلنگ و هما بر پرچم یا چوب‌پرچم‌ها نام برده‌اند.

پرچم خوارزمشاهیان

یک نگاره ایرانی از محاصره بخارا به دست مغولان، پرچمی زرد را به خوارزمشاهیان نسبت می‌دهد؛ اما به سبب خارج‌بودن نگاره از بازه همان دوره، قطعیت آن روشن نیست و گاه رنگ سیاه نیز برای این دودمان ذکر شده است.

پرچم ایلخانیان و تیموریان

نقش «شیر و خورشید» از عهد ایلخانان بر پرچم ایران پدیدار شد و بر سکه‌ها نیز نشست. کهن‌ترین تصویر روشن از این نشان در حوالی ۱۴۲۳ میلادی، روزگار تیموریان، در مینیاتور «شهنامه چنگیزی» دیده می‌شود؛ جایی که سپاهیان مغول پرچمی با نقش شیر و خورشید و نیز بیرقی با هلال ماه حمل می‌کنند.

پرچم دوره صفویان

در آغاز حکومت صفوی و دوران شاه اسماعیل اول، پرچم از نقش شیر و خورشید تهی بود و روایت‌هایی از سبزبودن آن و سرِ درفشی به شکل ماه وجود دارد. پس از شکست شاه اسماعیل، بیرق سیاهی با عبارت «القصص» به کار رفت. در ادامه و به‌ویژه با شاه عباس اول، نقش شیر و خورشید دوباره برجسته شد. سفرنامه‌نویسان اروپایی آن عصر از پرچم‌های سه‌گوش و نقوشی چون شیر و خورشید، ذوالفقار و آیات قرآنی یاد کرده‌اند.

پرچم در دوره افشاریه و زندیه

نادرشاه از بیرق‌های سه‌گوش با رنگ‌های سرخ، آبی و سپید یا ترکیب‌هایی شامل زرد بهره می‌برد؛ پرچم‌هایی ستبر که حملشان به نیروی چندین مرد نیاز داشت و برای جلوگیری از غنیمت‌گرفتن‌شان تمهیداتی می‌اندیشید. در زندیه، نقش شیر و خورشید با آرایه‌هایی چون گل‌ها برجسته ماند.

پرچم ایران در زمان قاجار

در عهد قاجار، شکل رسمی پرچم ایران تثبیت شد: سه‌رنگِ سبز، سفید و سرخ به‌عنوان نمادهای دین، صلح و دلاوری و نقش شیر و خورشید در میانه. سپس شمشیری به دست شیر افزوده شد. در دوره محمدشاه، دو نسخه رواج یافت: یکی با شیر خوابیده و خورشیدِ برآمده از پشت، و دیگری با شیرِ شمشیر به‌دستِ دوزبانه؛ که اولی نماد اصلی کشور بود. در زمان ناصرالدین‌شاه و صدارت امیرکبیر، پرچم شیر و خورشید بر فراز سفارت ایران در لندن افراشته شد. نهایتاً با پیشنهاد مشیرالدوله، چینش سه‌رنگ به‌صورت سبز در بالا و سرخ در پایین با زمینه سفیدِ حاملِ شیر و خورشید در مرکز پذیرفته شد.

جایگاه پرچم در انقلاب مشروطه

در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، سه‌رنگ ایران به نماد همبستگی مشروطه‌خواهان بدل شد و در قانون اساسی (اصل پنجم متمم) پرچمِ سبز و سفید و سرخ با نشان شیر و خورشید رسمیت یافت. در برخی نگاره‌های قاجاری، خورشید با چهره‌ای زنانه تصویر می‌شد.

پرچم ایران در دوره‌ی پهلوی

با روی کار آمدن رضاشاه، ماهیت پرچم تغییر نکرد؛ تنها تلاش شد چهره خورشید واقع‌گرایانه‌تر از دوره قاجار ترسیم شود. بدین‌ترتیب، سه‌رنگ به‌همراه نشان شیر و خورشید، پرچم رسمی باقی ماند.

پرچم جدید ایران

پس از انقلاب ۱۳۵۷، سه‌رنگ حفظ شد اما نشانِ مرکزی دگرگون گردید: «شیر و خورشید» جای خود را به نشان رسمی جمهوری اسلامی داد؛ نمادی طراحی‌شده توسط حمید ندیمی با چهار هلال و یک شمشیر که ترکیب «الله» را می‌سازد. عبارت «الله‌اکبر» نیز ۲۲ بار بر حاشیه‌های سبز و سرخ تکرار شده و یادآور ۲۲ بهمن است.
مدتی کوتاه پس از انقلاب، نمونه‌هایی با نشان‌های پیشین نیز دیده شد تا اینکه در اسفند ۱۳۵۷ به دستور آیت‌الله خمینی، پرچم حکومت قبلی برچیده شد. در جریان مسابقه طراحی، طرحی از صادق تبریزی با خورشیدی و ۲۲ ستاره و ۸ مشتِ گره‌خورده پذیرفته و با افزودن «الله‌اکبر» در مرکز، برای مدتی به‌کار رفت. سرانجام نسخه کنونی با نشان «الله» (یا به قرائتی «لا اله الا الله») در سال ۱۳۵۹ به تصویب شورای انقلاب رسید و با افزودن ۲۲ «الله‌اکبر» در حاشیه‌ها تثبیت شد.

معنای نمادها و رنگ‌های پرچم ایران

پرچم سه‌رنگ ایران با نشان مرکزی «الله» بر بخش سفید، بازتابی از هویت ملی و دینی کشور است. هر رنگ و نماد معنای خود را دارد:

• رنگ سبز: نمودِ رویش، امید و بالندگی؛
• رنگ سفید: نشانه صداقت، آشتی و پاکی در آرمان‌های ملت؛
• رنگ قرمز: یادآور دلاوری، ازخودگذشتگی و خون جانبازان؛
• نشانِ «الله» در میانه: تاکید بر پیوند مذهبی و همبستگی ملی.

پیش از انقلاب، نقش شیر و خورشید—با ریشه‌هایی در اساطیر و تاریخ ایران—در دوره‌های قاجار و پهلوی برجسته بود. امروز نیز سادگیِ هدفمندِ طرح کنونی، هویت ملی را نمایان می‌کند و در عرصه‌های جهانی نمادِ غرور ایرانی است.

اهمیت دگرگونی‌های پرچم ایران در گذر تاریخ

از درفش کاویانی تا سه‌رنگ امروز، پرچمِ ایران روایتگر لایه‌های گوناگون فرهنگ و تاریخ این سرزمین است. فهم این دگرگونی‌ها، درک ژرف‌تری از هویت ملی به دست می‌دهد. «دستی بر ایران» با گردآوری این مسیر، می‌کوشد دانسته‌های مخاطبان درباره ایران را پربارتر کند.

سوالات متداول درباره پرچم ایران

پرسش‌ و پاسخ‌های زیر برای تکمیل اطلاعات شماست. دیدگاه‌ها و پیشنهادهایتان را با ما در میان بگذارید.
دلیل حذف نشان شیر و خورشید از پرچم چه بود؟
پس از انقلاب ۱۳۵۷، نشان جمهوری اسلامی جایگزین شیر و خورشید شد تا نمادِ اسلامی در مرکز پرچم قرار گیرد.
نمایش پرچم ایران در المپیک به چه شکل است؟
در رقابت‌های بین‌المللی مانند المپیک، پرچم ایران به‌عنوان نماد ملی همراه کاروان ورزشی حمل و در مراسم رسمی به اهتزاز درمی‌آید.
تناسب طول و عرض رسمی پرچم ایران چیست؟
نسبت مصوب پرچم ۴ به ۷ است؛ یعنی اگر عرض را ۴ در نظر بگیریم، طول ۷ خواهد بود (مصوبه ۱۳۷۶). گاهی نسبت ۱ به ۲ نیز دیده می‌شود، اما نسخه رسمی همان ۴ به ۷ است.
شباهت پرچم ایران و ایتالیا تا چه حد است؟
دو پرچم در چینش، نسبت‌ها و مفاهیم تفاوت بنیادین دارند: پرچم ایران افقی و دارای نشان مذهبی و عبارت‌های حاشیه‌ای است، درحالی‌که پرچم ایتالیا سه نوار عمودیِ سبز، سفید، قرمز و بی‌نشان است. نسبت ابعاد نیز در ایران ۷:۴ و در ایتالیا ۳:۲ است.