طغرل بیک؛ بنیانگذار سلسله سلجوقیان

سلجوقیان در آغاز در حاشیه سیحون می زیستند. در سال 986 میلادی از رود گذشتند و در ناحیه فرارود (ماوراءالنهر) جای گرفتند. در آن هنگام فرماندهی گروه با فرزند سلجوق بن دقاق بود، اما اقتدار واقعی آنان از دوره طغرل بیک ابوطالب بن میکائیل بن سلجوق شکل گرفت و میان سالهای 1037 تا 1063 میلادی اوج پیدا کرد.

طغرل با شکست دادن سلطان مسعود غزنوی، در سال 1040 میلادی در قصر شادیاخ نزدیک نیشابور تاج بر سر گذاشت و رسمیت دولت سلجوقی را اعلام کرد. سپس در 1055 میلادی وارد بغداد شد، پادشاه زیاری ملک رحیم را دستگیر کرد و اداره آن سرزمین را نیز به دست گرفت. طغرل در 1063 میلادی درگذشت.

نسب نامه و ایل طغرل بیک

در معرفی طغرل بیک می توان گفت نیا و بزرگ خاندان او سلجوق بن دقاق بود. سلجوق چهار پسر داشت: اسرائیل، میکائیل، یونس و موسی. پس از درگذشت او، میکائیل رهبری قبیله را به دست گرفت و به همراه ترکمانان ایل پدری، هنگام محاصره یکی از دژهای ترکستان با تیر زخمی شد و جان باخت. از میکائیل دو فرزند بر جای ماند: چغری و طغرل بیک.

تیره طغرل، یعنی سلجوقیان، از ترکمانان غز به شمار می رفتند که با کوچ از ترکستان در حوالی فرارود سکونت گزیدند. نزدیکی آنان به سرزمین های اسلامی فرارود سبب پذیرش اسلام و گرایش به مذهب سنی شد. برخی نوشته ها از حضور باورهای مسیحی یا یهودی در میانشان سخن گفته اند که قابل اتکا نیست. در هر حال، پیروی از هر یک از این ادیان مانع از عادت های یورشگری و کوچ نشینی آنان نشد.

این طایفه در نیمه دوم قرن دهم و آغاز قرن یازدهم میلادی از نواحی شمال شرقی (بالادست بحیره خوارزم یا دریای آرال) وارد قلمرو ایران شدند.

در آن روزگار سامانیان بر بخش هایی از ایران حکم می راندند. به سبب مسلمان بودن، طایفه طغرل با سامانیان روابط مناسبی داشت و گاه در کشاکش های میان سامانیان و ملوک خانیه ترکستان به آنان یاری می رساند. همین پیوند دینی و نگاه مساعد امرای سامانی موجب شد مانعی جدی در برابر کوچ آنان به ایران و حوزه ایران فرهنگی وجود نداشته باشد. از همین رو سلجوق بن دقاق، جد طغرل، توانست در اواخر حکومت سامانیان همراه قبیله از توران به سرزمین مسلمانان مهاجرت کند و در شهر جند نزدیک رود سیحون اقامت گزیند.

شرایط پیدایش دولت سلجوقی و آغاز قدرت طغرل

در آستانه قدرت گرفتن سلجوقیان، دولت های غزنوی، قراختایی، خوارزمشاهی، سلاطین غور، شاهان جبال، غزها، اتابکان، خلافت عباسی، اسماعیلیان و نیز صلیبی ها هر یک بخشی از موازنه قدرت منطقه را در دست داشتند. جامعه دستخوش بی ثباتی و آشفتگی بود؛ وضعیتی که پیش از سلجوقیان هم وجود داشت، اما کم کم اختلافات اعتقادی و مذهبی بر آن افزود.

بنیان گذار سلجوقیان چه کسی بود؟ طغرل پایه های امپراتوری سلجوقی را استوار کرد. او چهار قرن پس از سقوط ساسانیان، با تکیه بر همکاری عناصر ایرانی که فن کشورداری می آموختند، سنت های ایرانی و میراث ساسانی را به گستره ای رساند همسنگ قلمرو ساسانیان. برای پایداری قدرت، ناچار ساختار دیوانی ایرانی را پذیرفتند، هرچند گاه به سبب خوی خودکامگی و نظم ناپذیری، وزیران را می کشتند یا به کشتن می دادند.

در آن مقطع، ترکمانان وابسته به آل سلجوق بر پایه توافقی با سلطان محمود غزنوی در خراسان جای داده شده بودند؛ مشروط بر اینکه علیه سلطان اقدامی نکنند.

سال 1029 میلادی با درگذشت سلطان محمود و جانشینی پسرش مسعود، سلجوقیان فرصت یافتند. نماینده ای نزد حاکم نیشابور فرستادند و خواستار اجازه اقامت در شهر شدند. حاکم نیشابور نیز فرستاده ای به گرگان، مقر سلطان مسعود، روانه کرد تا موضوع را گزارش دهد. مسعود که توان سلجوقیان را می شناخت و حضورشان را خطری برای حاکمیت خود می دید، تصمیم به رویارویی گرفت.

سرانجام کارزارها به شکست غزنویان انجامید و چهره طغرل بیک را به همگان شناساند. بدین ترتیب، او نخستین سلطان سلجوقی و مؤسس واقعی دولت سلجوقی شد. یورش های طغرل از 1037 میلادی آغاز گرفت و او توانست مرو، سپس خوارزم و در نهایت خراسان را فتح کند.

در همه این حرکت ها، برادرش چغری بیک همراه او بود. چغری بیک سودای فرمانروایی بر خراسان داشت؛ اما طغرل در 1039 میلادی با پیروزی قاطع در نبرد دندانقان به عنوان حاکم سلاجقه برگزیده شد و نیشابور را پایتخت کرد. او به ساز و کار دیوان سالاری تن داد تا هم نظم حکومت را سامان دهد و هم از دست اندازی برادرش به فرمانروایی خراسان جلوگیری کند.

فتح بغداد چگونه رقم خورد

با ظهور سلجوقیان در سده یازدهم میلادی، خلافت عباسی در بغداد به نام قائم، اقتدار واقعی خود را از کف داده و قلمرو خلافت پاره پاره شده بود؛ نتیجه چیرگی امیران ایرانی آل بویه بر بغداد.

هنگامی که طغرل بیک بر مسعود غزنوی دست یافت و حکومتش را در خراسان استوار ساخت، با خلیفه عباسی از در آشتی درآمد. خلیفه نیز یک سال بعد قدرت او را به رسمیت شناخت. این امر فرصت داد تا سلجوقیان سیاست های توسعه طلبانه خود را برای شکست آل بویه و گسترش نفوذ تا عراق پی بگیرند.

در 1041 میلادی قلمرو زیاریان در ری به تصرف درآمد. سپس گرگان و طبرستان فتح شد. در نهایت طغرل بیک در 1050 میلادی بر اصفهان چیره شد و آنجا را پایتخت برگزید. چهار سال بعد آذربایجان نیز زیر فرمان او قرار گرفت و بدینسان پایه های حکومت سلاجقه بزرگ در خراسان و ایران نهاده شد و زمینه ورود به عراق فراهم آمد.

با شورش ارسلان بساسیری در بغداد، خلیفه عباسی از سلاجقه یاری خواست. از این رهگذر، سلجوقیان در دربار خلافت نفوذ سیاسی یافتند. طغرل بیک برای تحکیم پیوندها، به ازدواج دختر چغری بیک با خلیفه رضایت داد. خود او نیز پس از فرونشاندن فتنه بساسیری و شکست آل بویه و گشودن بغداد، دختر خلیفه، سیدفاطمه، را به همسری گرفت و به سوی ری روانه شد.

طغرل پس از رسیدن به ری بیمار شد و در همانجا درگذشت. چون پسری نداشت، فرمانروایی او ادامه نیافت و پس از مرگش در 1063 میلادی، اداره امور به فرزندان چغری بیک، یعنی برادرزادگانش، سپرده شد.

نکات تکمیلی درباره طغرل بیک

ویژگی های شخصیتی طغرل بیک، همانند جدش سلجوق، بسیار توصیف شده است؛ از دلاوری و اقتدار تا پایبندی به امور شرعی. در دوره حکومت او ویرانی های فراوانی رخ داد که بعدها وزیران ایرانی این سلسله با ساخت مدارس، مساجد و بناهای عام المنفعه در پی جبران آن برآمدند.

بخشی از غنایم ناشی از یورش ها و غارت روستاییان صرف بهسازی راه ها، ایجاد امنیت مسیرها و ساخت پل ها و رباط ها شد تا کنترل اوضاع مردم تسهیل شود و امکان اعمال شیوه های سختگیرانه بر شهروندان فراهم آید.

دستی بر ایران پیشنهاد می کند با شناخت زندگی و کارنامه طغرل بیک، آگاهی خود را درباره حکومت سلجوقیان و نقش آنان در تاریخ ایران گسترش دهید.

سوالات رایج درباره طغرل بیک

برای یافتن پاسخ سایر پرسش هایتان، از طریق بخش دیدگاه های همین مطلب با ما در تماس باشید. در کوتاه ترین زمان پاسخگو خواهیم بود.

وزیر اصلی طغرل بیک چه کسی بود؟

وزیر طغرل عمیدالملک کندری بود که در استمرار سنت کشورداری ایرانی اسلامی نقشی کلیدی ایفا کرد و طغرل بسیاری از امور را با مشورت او پیش می برد.

طغرل بیک در کدام نبرد، غزنویان را قطعا شکست داد؟

در نبرد دندانقان با شکست سلطان مسعود غزنوی، بر غزنویان غلبه یافت و پایه حکومت خود را در خراسان مستحکم کرد.