گلیم بلوچی؛ روایت اصالت و هویت فرهنگی مردم بلوچستان

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها، فاطمه گلوی: گلیم بلوچی به‌عنوان یکی از جلوه‌های اصیل صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان، ریشه در فرهنگ، تاریخ و زیست بومی مردم این استان دارد و روایتگر سال‌ها تلاش، صبوری و ذوق هنری مردمان این سرزمین است.

این گلیم دست باف سنتی که با استفاده از الیاف طبیعی و رنگ‌های برگرفته از طبیعت تولید می‌شود، نه‌تنها یک کالای مصرفی، بلکه نمادی از هویت فرهنگی و سبک زندگی جامعه بلوچ به شمار می‌رود.

نقش‌ها و طرح‌های به‌کاررفته در گلیم بلوچی، بازتابی از باورها، آداب و رسوم، محیط پیرامونی و ذهن خلاق بافندگان محلی است که نسل به نسل منتقل شده و همچنان زنده مانده است.

این هنر می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال پایدار، به‌ویژه برای زنان روستایی و عشایری، ایفا کند و به‌عنوان ظرفیتی مهم در توسعه اقتصادی و فرهنگی منطقه مطرح باشد.

حفظ اصالت طرح‌ها، حمایت از بافندگان، تأمین بازار فروش مناسب و جلوگیری از فراموشی این هنر کهن، نیازمند برنامه‌ریزی، حمایت مسئولان و آگاهی‌بخشی عمومی است تا گلیم بلوچی همچنان به‌عنوان میراثی زنده و ارزشمند در فرهنگ ایرانی بدرخشد.

قدمت دست بافته‌های بلوچستان به هزاران سال قبل می‌رسد

رئیس موزه زاهدان در گفت و گو با خبرنگار مهر گفت: در منطقه بلوچستان، دست‌بافته‌ها از جمله گلیم، قالی، شال و انواع زیراندازها، پیشینه‌ای بسیار کهن دارند و ریشه‌های آن‌ها به هزاران سال قبل می‌رسد.

محمدعلی ابراهیمی ادامه داد: با توجه به شواهد تمدنی به‌دست‌آمده از حوزه سرحد مکران و بلوچستان، به‌ویژه آثار مربوط به هزاره‌های سوم و چهارم عصر مفرغ و حتی دوره‌های پیش از آن، می‌توان گفت که هنر دست‌بافته در این منطقه هم‌زمان با شکل‌گیری نخستین سکونتگاه‌های انسانی شکل گرفته است.

وی بیان کرد: این سابقه تمدنی نشان می‌دهد مردمانی که در بلوچستان می‌زیسته‌اند، از دیرباز با توجه به شرایط جغرافیایی، اقلیم و زیست‌بوم منطقه، توانسته‌اند تعامل سازنده‌ای با طبیعت برقرار کنند و نیازهای زندگی خود را از محیط پیرامون تأمین کنند.

رئیس موزه زاهدان گفت: صنایع‌دستی و هنرهای سنتی بلوچستان، به‌ویژه دست‌بافته‌ها، ماهیتی کاملاً کاربردی دارند. گلیم، قالی و انواع پارچه‌های سنتی نه‌تنها برای استفاده روزمره، بلکه برای مقاصد آئینی و تزئینی نیز به کار می‌رفته‌اند.

وی افزود: گلیم بلوچی در بسیاری از شهرستان‌های بلوچستان بافته می‌شود و در منطقه سراوان از شاخص‌ترین نمونه‌های هنرهای سنتی به‌شمار می‌آید.

ابراهیمی خاطرنشان کرد: این دست‌بافته‌ها علاوه بر استفاده به‌عنوان زیرانداز در خانه‌های روستایی و عشایری، کاربردهای متنوع دیگری نیز داشته‌اند؛ از جمله سجاده، سفره‌های نانی و آردی،، خورجین، جوال گندم، پشتی، بالش و حتی انواع ملزومات مربوط به دامداری و زندگی کوچ‌نشینی، همین تنوع کاربرد، گلیم بلوچی را به دست‌بافته‌ای هم‌زمان کاربردی و تزئینی تبدیل کرده است.

نقش‌های گلیم بلوچی حامل هویت فرهنگی منطقه است

وی تصریح کرد: نقش و نگارهای به‌کاررفته در گلیم بلوچی، افزون بر زیبایی بصری، حامل هویت فرهنگی منطقه هستند؛ این نقوش بازتاب‌دهنده آئین‌ها، خرده‌فرهنگ‌ها، باورها و طبیعت پیرامون مردم بلوچستان‌اند و به‌نوعی سند هویتی این سرزمین محسوب می‌شوند.

رئیس موزه زاهدان ادامه داد: نقوش هندسی ساده مانند خطوط موازی، زیگزاگ، مثلث، دایره و مربع در کنار نقوش حیوانی همچون شتر و دیگر جانوران بومی و نیز نقوش گیاهی الهام‌گرفته از پوشش گیاهی منطقه، از جمله عناصر رایج در این دست‌بافته‌ها هستند.

وی خاطرنشان کرد: مواد اولیه گلیم بلوچی عمدتاً از دام‌های منطقه تأمین می‌شود؛ پشم گوسفند و شتر و موی بز از مهم‌ترین این مواد هستند، همچنین در برخی موارد از الیاف گیاهی و حصیر نیز برای تهیه نخ استفاده می‌شود.

ابراهیمی با تاکید بر استفاده از رنگ‌های طبیعی در این دست بافته‌ها بیان کرد: رنگرزی گلیم بلوچی اغلب با رنگ‌های طبیعی انجام می‌گیرد و رنگ‌های قرمز تیره و قهوه‌ای بیشترین کاربرد را دارند که از گیاهان بومی مانند انار، بادام و بنه به‌دست می‌آیند؛ استفاده از رنگ‌های صنعتی در مقایسه با رنگ‌های سنتی بسیار محدود است.

وی در پایان گفت: این هنر علاوه بر ارزش فرهنگی، نقش مهمی در اقتصاد محلی ایفا کرده و به‌عنوان منبعی برای اشتغال و کمک‌معیشت خانواده‌ها، به‌ویژه بانوان، شناخته می‌شود.

آمادگی بانوان بلوچ برای احیای هنر اصیل گلیم بافی

مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سراوان در گفت و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به اهمیت حفظ و نگهداری از هنر و صنایع بومی و سنتی گفت: پس از بازدید از مناطق بخش بم‌پشت، تعدادی از بانوان که به هنر گلیم‌بافی و فرش‌بافی سنتی بلوچ تسلط دارند شناسایی شدند.

مهوش اسدی افزود: این بانوان بلوچ که سال‌ها تجربه عملی در زمینه بافت گلیم و فرش دارند، نه‌تنها از مهارت بالایی برخوردارند، بلکه آمادگی خود را برای انتقال دانش، تجربیات و شیوه‌های سنتی بافت به نسل جوان اعلام کرده‌اند؛ موضوعی که می‌تواند نقش مهمی در تداوم این هنر کهن ایفا کند.

وی تأکید کرد: احیای هنرهای سنتی بلوچ، به‌ویژه گلیم‌بافی و فرش‌بافی، نیازمند شناسایی استادکاران بومی و ایجاد بستر مناسب برای آموزش نسل جدید است.

مدیر میراث فرهنگی سراوان در پایان خاطرنشان کرد: این ظرفیت ارزشمند می‌تواند نقطه آغاز احیای دوباره هنر اصیل گلیم و فرش‌بافی در شهرستان باشد و با برنامه‌ریزی هدفمند، حمایت آموزشی و ایجاد کارگاه‌های محلی، ضمن حفظ هویت فرهنگی منطقه، زمینه اشتغال پایدار و توانمندسازی بانوان نیز فراهم شود.

گلیم بلوچی فراتر از یک دست‌بافته سنتی، پیوندی عمیق میان گذشته و حال مردم بلوچستان ایجاد می‌کند و نشان‌دهنده توانمندی فرهنگی و اقتصادی این منطقه است

تداوم، ایجاد کارگاه‌های بافندگی این هنر اصیل، نیازمند نگاه راهبردی به آموزش نسل جدید، تقویت زنجیره تولید تا بازار و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی است؛ مسیری که می‌تواند ضمن حفظ از میراث اصیل فرهنگی، جایگاه گلیم بلوچی را در سطح ملی و حتی فراملی تثبیت کرده و آن را به عاملی مؤثر در توسعه متوازن و پایدار منطقه تبدیل کند.