کپوبافی خوزستان؛ هنر اصیل و به یادماندنی دزفولی ها

کپوبافی در خوزستان که برای بسیاری از مردم با عنوان حصیر‌بافی شناخته می‌شود، هنر دیرپای دزفول و از شاخص‌ترین صنایع‌دستی جنوب کشور به شمار می‌آید. گستره نخلستان‌های خوزستانِ دلنشین، دلیل اصلی رواج این هنر کهن با حدود پنج قرن پیشینه است. در این شیوه، برگ‌های نخل به دور ساقه‌های نیِ مردابی با پیچش‌های منظم می‌چرخند و پیکره «کپو» را می‌سازند.

این هنر ریشه‌ای تمام‌عیار در جنوب دارد؛ جایی که زنان هنرمند با دستان توانایشان و با تکیه بر مواد اولیه بومی و طبیعی، طرح‌ها و نقش‌های چشم‌نواز کپو را می‌آفرینند.

جالب است «کپو» در گفتار دزفولی‌ها به معنی «سر» یا هر جسم گرد و گِرد است. اگر دوست دارید با این هنر اصیل که برای هنرمندان دزفولی درآمدی شایسته فراهم کرده، بیشتر آشنا شوید، چند دقیقه همراه متن پیش‌رو باشید.

رد پای تاریخ در کپوبافی خوزستان؛ دست‌ساخته‌های ماندگار جنوب

همان‌طور که گفته شد، این هنر به‌طور مستقیم با حضور نخل‌ها در خوزستان و نقش حیاتی آن‌ها گره خورده است. کشت خرما در ایران، به‌ویژه پیرامون شوش باستان، قدمتی نزدیک به شش هزار سال دارد و از دوران ایلامیان رونق گرفته است. از عصر هخامنشی، نخل‌داری در ایران گسترده‌تر شد و به یکی از تکیه‌گاه‌های زندگی در اقلیم گرم و آفتابی خوزستان بدل گشت.

نخل فقط میوه نمی‌دهد؛ حاصل آن دنیایی از فرآورده‌هاست: سرکه و شربت، شیره و کمپوت خرما و انواع خوراکی‌های ارزشمند. فراتر از خوراک، صنایع‌دستیِ برآمده از برگ و چوب خرما در خوزستان بسیار متنوع است. هنرمندان دزفولی با همین متریال طبیعی، سبد و حصیر، کلاه و سایبان، گهواره نوزاد و ده‌ها وسیله کاربردی دیگر می‌سازند؛ ثمره‌ای از پیوند دیرپای مردم با نخل.

در سایه نخل‌ها و کنار «کرتک»‌ها (گیاهی خودرو با ساقه‌های بلند شبیه گندم)، کپوبافی برای بسیاری از زنان پرتلاش خوزستانی به مجالی برای کسب‌وکار تبدیل شده است. آن‌ها در دشوارترین شرایط، این هنر کهن را زنده نگه داشته‌اند و از آن روزیِ آبرومند به دست می‌آورند.

کپوبافان به نقش، فرم و رنگ مسلط‌اند. دامنه تولیدات‌شان فقط به چند قلم محدود نیست؛ مطابق نیاز روز و تغییر سلیقه‌ها، هر بار بافته‌هایی تازه و چشمگیر روی دست می‌آورند.

نقوش رایج کپو بیشتر لوزی‌ها، سه‌پرها و ستاره‌هاست. آشنایی با روان‌شناسی رنگ برای بافنده یک مزیت بزرگ است؛ چراکه در کپوبافی، رنگ‌های تند و زنده می‌توانند اثر را گیراتر کنند—البته بسته به کاربردی که برای آن کپو در نظر گرفته شده است.

ابزارها و روند بافت کپو؛ روایت دستان خوزستانی

برای دستیابی به نتیجه بهتر، برگ‌های تازه نخل خرما انتخاب می‌شوند؛ برگ‌هایی که هنوز آفتاب‌خورده نیستند و رنگِ طبیعی خود را حفظ کرده‌اند. شاخه‌های نخل در آغاز مانند بادبزن جمع می‌شوند. برای داشتن کپویی خوش‌تراش و خوش‌رنگ، باریک بودن نوارهای برگ و روشن بودن رنگ آن‌ها اهمیت دارد.

برگ‌های پیرامون هر نخل یکسان نیستند؛ برخی ضخیم‌تر و سبزترند و برای زنبیل‌های مستحکم‌تر به‌کار می‌روند. برگ‌های روشن‌تر برای کارهای ظریف و پرنقش مناسب‌ترند.

پیش از بافت، برگ‌ها باید آماده‌سازی شوند: بلافاصله پس از جدا کردن از نخل، مدتی زیر نور آفتاب قرار می‌گیرند تا کمی خشک و شفاف شوند. گام مهم بعدی، خیساندن برگ‌هاست؛ تجربه نشان می‌دهد بافت کپو با برگ‌های مرطوب، کیفیت و یکنواختی بهتری دارد.

کاربردها و نکات نگهداری از بافته‌های کپو

کپو در فرم‌های گوناگون خمره‌ای، مدور، بیضی و تخت بافته می‌شود و هر شکل، کارکرد ویژه‌ای پیدا می‌کند. کیفیتِ نهایی به مهارت بافت وابسته است؛ هرچه بافت ریزتر و منظم‌تر باشد، حاصل کار چشم‌نوازتر خواهد بود.

هنرمندان کپوباف خوزستان معمولاً محصولات دکوراتیو و کاربردی متنوعی می‌سازند؛ اغلب در قالب‌های گرد و بیضی. از دستمال‌دان و زیرقوری تا گلدان، سبد نان و جای پیاز و سیب‌زمینی، طیف تولیدات آن‌ها را تشکیل می‌دهد.

تهیه باکس لوازم خیاطی یا سینی‌های رنگی هم از کاربردهای محبوب این هنر است. هرچند کپو نسبت به بسیاری از حصیرها مقاوم‌تر است، برای دوام بیشتر باید در جای خشک و دور از رطوبت نگه‌داری شود. مغز کپو که از «کرتک» ساخته می‌شود بهتر است خیس نشود؛ اگر شست‌وشو ضروری بود، سریع خشک‌کردن، از آسیب دیدن بافته جلوگیری می‌کند.

تماشای نزدیک هنر کپوبافی خوزستان

همان‌طور که در این نوشته دیدید، کپوبافی از چشم گردشگران داخلی و خارجی هنری دیدنی و تحسین‌برانگیز است. بسیاری از آژانس‌های معتبر سفر پیشنهاد می‌کنند در تورهای جنوب، حتی اگر قصد خرید ندارید، زمانی را برای تماشای فرآیند بافت کپو کنار بگذارید.

«دستی بر ایران» نیز توصیه می‌کند اگر راهی خوزستان هستید، در کنار کپوبافی، به دیگر هنرهای این خطه مثل گلیم‌بافی، قالی‌های محلی، گیوه‌بافی و نساجی سنتی هم سر بزنید. خرید یا حتی دیدن این دست‌ساخته‌ها که ریشه در تار و پود فرهنگ جنوب و برگ‌های نخل دارند، حسی ماندگار به خانه و دل‌تان می‌بخشد.