هنر مشبک سنگ؛ دیرینگی، ابزارها، مراحل انجام

هنر مشبک سنگ شاخه‌ای از صنایع‌دستی ایرانی است که در آن پس از تراش، بخش‌های اضافی سنگ برداشته می‌شود تا بدنه به صورت شبکه‌دار و پرمنفذ شکل بگیرد. استادکاران ایرانی معمولا از نقوش هندسی و اسلیمی برای آفرینش این بافت‌ها بهره می‌برند. در متن پیش‌رو، این هنر کهن را از منظر پیشینه، ابزار و شیوه اجرا دقیق‌تر می‌شناسیم.

رد پای تاریخ در مشبک‌کاری سنگ

از زمانی که انسان‌ها از غار بیرون آمدند و در دشت‌ها سرپناه ساختند، به کارگیری سنگ‌های دارای منافذ برای نورگیری رایج شد. کنار این روش، به‌کارگیری پوست حیوانات، چوب و برگ نیز برای روشنایی رایج بود. با گذر زمان، تراش هدفمند منافذ سنگ‌ها آن‌ها را به اشیای تزیینی بدل کرد و این شیوه کم‌کم در زمره صنایع دستی جای گرفت. امروز نیز ذوق مشبک‌کاران را بر درهای ورودی بناها، منبرها، ضریح‌ها، پنجره‌های سنگی و انواع ظروف سنگی می‌توان دید. از نمونه‌های شاخص، پنجره سنگی امامزاده اباذر در قزوین با طرح‌های ستاره‌ای و شش‌ضلعی است. نمونه دیگر، راه‌پله سنگی موزه هنر و پایداری (خانه میریان‌زاده) در قزوین است که در چهار ضلع حیاط قرار گرفته است.

ابزارهای لازم برای اجرای مشبک

این هنر در گذشته با ادوات ساده انجام می‌شد:

• تیشه: در دو گونه دندانه‌دار و شانه‌ای به‌کار می‌رود
• قلم سرالماسی فولادی: بسته به ریزه‌کاری نقش، اندازه‌ها و انواع مختلف دارد
• چکش: با تنوع وزنی و کاربری

امروزه برای برش سنگ از دستگاه‌های تخصصی استفاده می‌شود که دقت و سرعت کار را بالاتر برده‌اند.

گام‌های اجرای مشبک روی سنگ

تقریباً هر نوع سنگی را می‌توان وارد این فرآیند کرد؛ هرچند گرانیت، مرمر و رز صورتی استفاده بیشتری دارند. مراحل رایج در مشبک‌کاری سنگ به این ترتیب است:

گزینش سنگ بر اساس کاربری

همان‌طور که اشاره شد، هر سنگی قابل استفاده است؛ اما هماهنگی جنس و بافت سنگ با هدف نهایی، کیفیت کار را بالاتر می‌برد.

برش اولیه تا ابعاد موردنیاز

در گذشته بریدن سنگ با کلنگ و تیشه و به‌صورت دستی انجام می‌شد و انرژی زیادی می‌خواست. اکنون دستگاه‌های برش، این مرحله را سریع‌تر و دقیق‌تر کرده‌اند.

انتقال طرح دلخواه روی سطح سنگ

قدیم‌ترها طرح‌ها با روش‌های سنتی مانند خاکه زغال یا سوزن‌کاری روی کاغذ و انتقال به سنگ پیاده می‌شد و بیشتر هم از تخیل و ذوق استادکار می‌آمد. امروز الگوها مستقیم روی سنگ رسم می‌شوند یا با کاربن منتقل می‌گردند. بیشترین کاربرد با نقوش اسلیمی و هندسی است و در میان اسلیمی‌ها، گره‌چینی بسامد بالایی دارد.

سنگ‌تراشی و ایجاد شبکه‌های مشبک

در این بخش، خطوط طرح با قلم و چکش تراش می‌خورند و بخش‌های اضافی برداشته می‌شود تا منافذ مطابق الگو شکل بگیرند. دو شیوه رایج برای ایجاد روزنه‌ها به‌کار می‌رود:

کار با سنگِ ضخیم‌تر از مقدار نهایی

ابتدا تا عمق دلخواه روی طرح تراش می‌دهند، سپس از پشتِ سنگ ضخامت مازاد را با تیشه برمی‌دارند تا سوراخ‌ها مطابق طرح کامل شود. در این روش، ریسک ترک‌خوردن یا شکستن سنگ هنگام کار بیشتر است.

ترسیم الگو روی هر دو سوی سنگ

در این شیوه، طرح در دو طرف سنگ رسم می‌شود و تراش از هر دو سمت آغاز می‌گردد تا حفره‌ها در میانه به هم برسند. این روش دقت بیشتری می‌طلبد.

دسته‌بندی‌های رایج در مشبک‌کاری

طرح‌های مشبک روی سنگ عموماً در دو گروه جای می‌گیرند:

مشبک یکپارچه و سرتاسری

در این نوع، کل الگو در یک قطعه سنگ و در محدوده‌ای مشخص اجرا می‌شود.

مشبک قطعه‌ای و منفصل

در این شیوه، بخش‌های جداگانه سنگ بریده و هرکدام نقش خود را می‌گیرند؛ سپس به روش نر و مادگی به هم متصل می‌شوند.

با دنیای مشبک سنگ بیشتر آشنا شوید

مشبک‌کاری سنگ از شاخه‌های مهم صنایع‌دستی ایران است که ردّ آن را در بناهای تاریخی بسیار می‌بینیم. افزون بر معماری، ظروف و اشیای کارگاهیِ ساخته‌شده با این هنر نیز در کارگاه‌های صنایع‌دستی عرضه می‌شوند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند ضمن حمایت از هنرمندان با خرید این آثار، اصول منشور گردشگری مسئولانه را نیز در نظر داشته باشید.