هنر سوزن دوزی ترکمن؛ نقوش ترکمنی پارچه ها

هر بخیه در این هنر، پاره‌ای از خاطره و فرهنگ ترکمن را روایت می‌کند. سوزن‌دوزی ترکمن که آن را با نام سیاه‌دوزی هم می‌شناسند، صرفاً یک دست‌آفریده سنتی نیست؛ زبان بیان زندگی، باورها و سلیقه‌ی زنان ترکمن است؛ زبانی که جامه‌های محلی، پرده‌ها و پارچه‌ها را با نقش‌هایی برگرفته از طبیعت و اسطوره می‌آراید.

با تغییر سبک‌های زیست، از رونقش کم شد، اما ارزش نمادینش همچنان زنده است. همین اهمیت سبب شد در سال ۲۰۲۲، سوزن‌دوزی ترکمن به‌عنوان بیستمین عنصر از میراث فرهنگی ناملموس کشور، در فهرست یونسکو و به‌صورت پرونده مشترک با ترکمنستان ثبت جهانی شود. اگر دنبال تاریخچه، نقش‌مایه‌ها و کاربردهای امروزی سوزن‌دوزی ترکمن هستید، ادامه این مطلب از دستی بر ایران همراه شماست.

سوزن‌دوزی ترکمن با ساده‌ترین ابزار، بیشترین جلوه را می‌آفریند؛ نقش‌ها آینه هویت قومی و باورهای اساطیری مردم‌اند.

-پرویز تناولی

پیشینه و دیرینگی سوزن‌دوزی ترکمن

این هنر در ایران سابقه‌ای کهن دارد؛ چنان‌که گلدوزی‌های تصویری ترکمن به روزگار سَکاها پیوند می‌خورند و تداوم آن را در دوره‌های بعد در کنار دیگر رودوزی‌ها می‌بینیم. شکوفایی این هنر را می‌توان به عهد افشاریه، زندیه و بیش از همه قاجاریه نسبت داد؛ آثار برجا‌مانده از آن روزگار، شاهدی روشن بر این ادعاست.

از نمونه‌های ارزشمند بازمانده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• جامه زنانه‌ای از سده هجدهم میلادی با گلدوزی بر زمینه پارچه سفید که اکنون در موزه لس‌آنجلس نگهداری می‌شود.
• دو روپوش با زمینه ابریشمین طلایی و زرد که در مجموعه‌های خصوصی محفوظ‌اند.

گزار‌ه‌های تاریخی نشان می‌دهد ترکمن‌ها دیرزمانی است با ابریشم به‌عنوان ماده اصلی کار آشنا بوده‌اند. دختران و زنان ترکمن جامه‌های خود را با نخ‌های ابریشم می‌دوختند، با رنگ‌های طبیعی می‌آراستند و با همین هنر لباس‌ها را تزیین می‌کردند؛ پژواک این سنت را در ادبیات شفاهی و نغمه‌های زنان ترکمن نیز می‌توان یافت.

طیف‌های رنگی در نخ و پوشاک ترکمن

ترکمن‌ها معمولاً از رنگ‌های گرم برای تزیین پارچه و لباس بهره می‌برند و سرخ، رنگ غالب است. در کل، گروه رنگ‌های گرم چون قرمز، نارنجی، بنفش و زرشکی هر کدام دامنۀ گسترده‌ای دارند و گزینش آن‌ها با ذوق و روحیه افراد نسبت دارد.

قرمزِ سُمبُلی نیز در جامه ترکمن‌ها دیده می‌شود؛ رنگی که نماد آتش درون تلقی می‌گردد. رودوزی‌ها غالباً با طیفی از قرمز، زرشکی، سورمه‌ای، سفید و مشکی انجام می‌شود.

در سال‌های اخیر، گرانی مواد اولیه و زمان‌بر بودن فرایند، تولید را محدود کرده است. در گذشته کاربرد این هنر وسیع‌تر بود و برای پرده، جلد قرآن، بقچه و پوشاک به‌کار می‌رفت؛ امروز بیشتر در تزیین جامه زنان حضور دارد. همچنان، شلوارها و آنُّق‌های سوزن‌دوزی‌شده به‌عنوان بخشی از جهیزیه عروس در میان زنان ترکمن رایج است.

گونه‌شناسی نقش‌مایه‌های سوزن‌دوزی ترکمن

به‌طور کلی نقش‌ها که از طبیعت الهام می‌گیرند، در گروه‌های زیر دسته‌بندی می‌شوند:

نقوش جانوری:

ترکمن‌ها در گذر تاریخ برای معیشت، جانورانی چون شتر، اسب و سگ را اهلی می‌کردند و حیوانات ناهَمساز با اهلی‌سازی را به‌سبب نیرو و شکوهشان گرامی می‌داشتند؛ از همین رو نقش آن‌ها را بر جامه‌ها می‌آوردند. از نقش‌های جانوری رایج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

طرح تیرانا برون:

واژه ترکمنیِ ماهی خاویار دریای خزر (اوزون‌برون) است؛ این طرح بیشتر بر کلاه و شلوار زنان ترکمن دیده می‌شود.

قوچوق یا قاچاق:

به معنای شاخ قوچ؛ در فرهنگ ترکمن نماد نیرو و اقتدار است و در سوزن‌دوزی حضور پررنگی دارد.

قوش قانات؛ بال پرنده:

در این نقش از بال «قره‌قوش» (گونه‌ای عقاب) الهام گرفته می‌شود که برای ترکمن‌ها یادآور توان و تندی است.

گاهی نقش جانوران و حشرات موذی مانند موی/عنکبوت و «ساری‌ایچیچیان» (عقرب زرد) نیز به‌چشم می‌خورد؛ حضور پیوسته این جانوران در طویله‌های اسب و پیرامون زندگی کوچ‌نشینی علت این الهام است.

اعتقادات و باورهای بومی:

همچون دیگر اقوام ایرانی، ترکمن‌ها آیین‌ها و نمادهای خاص خود را دارند و آن‌ها را در آثارشان به‌کار می‌گیرند؛ نمونه‌ها:

• دُورت‌گُوز (چهار چشم): نشانه‌ای برای دور کردن چشم‌زخم.
• بورمه‌چِگین: بر پایه باوری کهن، برای به‌جریان‌انداختن خونِ بازو دستمالی بسته می‌شود؛ «بورمه» به‌معنای بستن و «چگین» یعنی بازو. این طرح در انتهای پاچه شلوار دیده می‌شود.

ابزار و جنگ‌افزار در نقش‌ها:

زیور ترکمنی اغلب از صورتِ ابزار جنگی چون سپر، کلاه‌خود، تیر و کمان، زره و شمشیر اثر پذیرفته است. برای نمونه «گل یقه» شبیه سپر سوزن‌دوزی می‌شود.

دیگر الگوهای الهام‌گرفته:

• چاقماق: ابزار گیره‌ای در آهنگری که طرحش غالباً بر پاچه شلوار زنانه می‌آید.
• اُوی: نقشی متاثر از «قُبه»؛ یادآور کلاه‌خود و نشانه نبرد. برخی زنان جنگاور –به روایت‌های محلی از جمله ترکان خاتون– چنین کلاهی بر سر می‌گذاشتند یا به نشان چشم‌به‌راهی برای بازگشت مردان به‌کار می‌بردند.

طبیعت و محیط پیرامون:

ترکمن‌های بیابان‌گرد دیده‌های خود از طبیعت را در قالب نقش‌های ساده بر قالی، گلیم، زیور و حتی زین اسب می‌نشاندند.

نمونه‌هایی از نمادهای پرکاربرد:

• طرح چاقماق: الگوهایی برگرفته از گیاهان و درختان.
• اُوی: متاثر از آلاچیق‌های ترکمنی.
• شِلِپِه: حاشیه‌ای رایج در فرش‌های ترکمنی که در سوزن‌دوزی نیز می‌آید.
• یافِرق: طرح برگِ ویژه.

مواد اولیه و ابزار متداول این هنر

مواد و ابزار رایج در سوزن‌دوزی ترکمن عبارت‌اند از:

• انواع نخ‌ها: ابریشمی، پنبه‌ای، اکریلیک و …
• پارچه‌های ابریشمی و پشمی: ابریشم برای چِرپه (روپوش کوتاه بانوان)، کورتِه (روپوش بلند) و چاکمن (روپوش مردانه)؛ پارچه پشمی برای چابیت (کت).
• سوزن کرول: سوزن تخصصی گلدوزی.
• ماهوت: پارچه پشمینه کلفت و پرزدار.
• تِرمه: بافت ارزشمند با الیاف لطیف در رنگ‌های مشکی، زرد و قرمز با نقش بُته‌جَقه و گل‌های شاه‌عباسی.
• انگشتانه: محافظ نوک انگشت هنگام کار با سوزن.
• قیچی: شامل قیچی زیگزاگ، برش و قیچی مخصوص گلدوزی.

مراحل اجرای سوزن‌دوزی ترکمن

در فرایند تولید، گام‌های زیر طی می‌شود:

• لایه‌بندی و شیاردوزی برای ثابت‌ماندن پارچه هنگام کار
• تاباندن نخ ابریشم در ۲، ۳ یا ۵ لایه برای استحکام
• سیم‌کشی برای تعیین چارچوب اصلی طرح
• سیاه‌دوزی؛ مشخص‌کردن بستر طرح با دوخت زنجیره و نخ ابریشم مشکی
• الوان‌دوزی؛ دوخت رنگ‌ها در محدوده‌های سیاه‌دوزی‌شده
• دانه‌دوزی (آلاجه) میان زنجیره‌های سیم‌کشی
• سفیددوزی؛ مرحله پایانی، غالباً در شلوار زنانه و بالای سیم به‌صورت پی‌درپی

دوخت‌های متداول در این هنر عبارت‌اند از:

• زنجیره (کوجمه)، دوخت پُر، ساقه‌دوزی، تیغ‌ماهی (قایما) و دانه‌دوزی (ایلمه).

دوخت غالب، زنجیره‌ای بسیار ریز و فشرده است که محلی‌ها آن را «سانجیم» می‌نامند؛ در آن، نقش‌های هندسی و قرینه اغلب به‌صورت ذهنی اجرا می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با سوزن‌دوزی ترکمن

این رشته از صنایع‌دستی، بخشی از میراث ناملموس ایران و موضوعی مهم در گردشگری فرهنگی است. مشاهده سوزن‌دوزی ترکمن در کارگاه‌های صنایع‌دستی ممکن است؛ دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند با خرید آثار اصیل از این کارگاه‌ها، از گردشگری پایدار و جامعه محلی ترکمن پشتیبانی کنید.