موسیقی بخشی ‌های خراسان؛ یک میراث جهانی

در خراسان، موسیقی تنها آوا نیست؛ گنجینه‌ای زنده از تاریخ و روایت مردم است. موسیقی بخشی‌های خراسان در هر مجلس، فراتر از یک اجرا عمل می‌کند؛ کلاسی برای شناخت ارزش‌ها، اسطوره‌ها و داستان‌هایی که نسل‌ها دست‌به‌دست شده‌اند. این هنر آمیزه‌ای از آواز، نقالی و نغمه‌های بومی است که با زندگی اجتماعی مردم این سرزمین گره خورده است.

در سال ۲۰۱۰، این شاخه از موسیقی سنتی ایرانی به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد. برای گردشگران و پژوهشگران، آشنایی با این موسیقی فرصت نادری است تا ژرفای فرهنگ خراسان را لمس کنند؛ فرهنگی که فقط با صدا شکل نمی‌گیرد، بلکه با روایت، احساس و تجربه زیسته جان می‌گیرد.

با این موسیقی فقط نمی‌خوانیم؛ گفت‌وگو می‌کنیم؛ با مردم، با گذشته و با پروردگار.

-حاج قربان سلیمانی (بخشی نامدار خراسانی)

خراسان؛ خاستگاه نغمه‌های بخشی ایران

درحال‌حاضر، سه استان خراسان شمالی، خراسان جنوبی و خراسان رضوی در ایران وجود دارد. در گذشته، مرزبندی این ناحیهٔ تاریخی چنان بود که تا افغانستان امروز، شرق ایران و بخش‌هایی از تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان امتداد می‌یافت و به «خورشید شرق» شهرت داشت.

در خراسان، افزون بر حرم امام هشتم شیعیان، آرامگاه چهره‌های مهم تاریخی، هنری و شاعران بنام جای گرفته است. این خطه از دیرباز کانون هنر موسیقی بوده و آرامگاه بسیاری از بزرگان این هنر را در خود دارد؛ ازاین‌رو به مقصدی تاریخی با جاذبه‌های ویژه گردشگری بدل شده و دوستداران موسیقی اصیل ایرانی را به دیدار فرا می‌خواند. چون خراسان زادگاه موسیقی بخشی است، برخی آن را «فلورانس ایران» می‌نامند.

میان شاخه‌های گوناگون موسیقی سنتی این منطقه، موسیقی بخشی‌های خراسان بخشی از دستگاه‌ها و مقام‌های موسیقی ایرانی به‌شمار می‌آید. این موسیقی همچون دیگر مقام‌های فولکلوریک، از زیست مهاجران عشایر با ریشه‌های کُرد و ترک و نیز روستاییان سر برآورده است. ارزش معنوی و فرهنگی این نغمه‌ها چنان برجسته بوده که به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.

شنیدن این موسیقی در موطنش تجربه‌ای ماندگار می‌آفریند. بسیاری از مردم از حضور در محافل موسیقی لذت می‌برند؛ به‌ویژه زمانی که سازها با چوب‌های گوناگون و به‌دست استادکاران ساخته شده باشند.

شیوهٔ اجرا در این موسیقی ویژه است: خواننده با فریادی خوش‌طنین و پر فراز و فرود آواز می‌گیرد و نغمه را با بداهه‌پردازی همراه می‌کند. گاه نوازندگان چنان در حال‌وهوای اجرا غرق می‌شوند که بی‌آنکه متوجه شوند، زخمه‌ها انگشتشان را می‌آزارد و آنان همچنان به نواختن و خواندن ادامه می‌دهند.

دوتار؛ ساز دلدادگی در موسیقی بخشی

آنچه این موسیقی را از دیگر گونه‌ها متمایز می‌کند، ساز شاخص آن یعنی دوتار است. همان‌طور که از نامش پیداست، تنها دو تار دارد و نمادی از زوج (زن و مرد) دانسته می‌شود. نوازنده با آن، ملودی‌هایی می‌سازد که در حافظهٔ شنونده ماندگار می‌ماند. مشهورترین آواز این سبک، «نوایی» است. بیان مقامی این نغمه‌ها در دستگاه‌های موسیقی ایرانی شنیدنی و بی‌بدیل است.

ریشه‌ها و درونمایه‌های موسیقی بخشی خراسان

پیدایش و نخستین سازندگان این موسیقی به‌روشنی شناخته نیستند. بر پایهٔ برخی شواهد، این هنر از روزگار باستان در ایران حضور داشته و از استاد به شاگرد منتقل شده و نسل به نسل به امروز رسیده است. در گذر زمان، این هنر غنا یافته و جایگاهی ویژه پیدا کرده است. روزگاری خوانندگان موسیقی بخشی عمدتاً کشاورزان بودند؛ آنان این آوازها را بیشتر مردانه و هنگام کار در مزرعه یا دم استراحت می‌خواندند و مضامین رایج چنین بود:

• روایت‌های بلند و داستانی
• حوادث و رخدادهای روزگار
• پندها و نکته‌های اخلاقی
• سوزِ هجران و دوری از یار
• بیان رنج‌ها و مرارت‌ها
• حال‌وهوای معنوی و عرفانی
• و دیگر احساسات و عواطف انسانی.

این سبکِ آوازی در گونه‌های ترکی، کردی و فارسیِ خراسانی شنیده می‌شود و به‌تدریج راه خود را به محافل خانوادگی، جشن‌ها و حتی آیین‌های شفابخشی باز کرده است. امروز اما بیش از پیش در مقام موسیقی مقامیِ مناسب جشن‌ها و موقعیت‌های شاد شناخته می‌شود و بخشی از سرمایهٔ فرهنگی ایران به‌شمار می‌آید.

این روزها گروه‌ها و هنرمندان در سنین گوناگون این موسیقی را می‌نوازند و می‌خوانند؛ گروه‌های نام‌آور نیز برای اجرای آن در کنسرت‌های بین‌المللی دعوت می‌شوند و به‌سبب هنر منحصربه‌فردشان عناوین ارزشمندی کسب کرده‌اند.

شرایط رسیدن به شیوهٔ بخشی در آواز و نوازندگی

از نگاه مردم و خوانندگان خراسان، تسلط صرف بر اجرا یک نفر را «بخشی» نمی‌کند. برای رسیدن به مرتبهٔ بخشی باید مجموعه‌ای از مهارت‌ها را در کنار هم داشت: ساختن دوتار، اجرای درست موسیقی، آوازخوانی، بداهه‌سرایی، قصه‌گویی و شعرپردازی.

چون واژهٔ «بخشی» با «بخشش» و «هدیه‌دادن» هم‌ریشه دانسته می‌شود، باور عمومی این است که این هنر موهبتی الهی است. هنرمندِ بخشی باید شأن هنری، معنوی و اخلاقی را توأمان پاس بدارد؛ از همین‌رو نزد مردم خراسان بسیار محترم است و بسیاری از خوانندگان این شیوه از میان ریش‌سفیدان و بزرگ‌ترهای منطقه‌اند.

راهی خراسان؛ موطن بخشی‌ها

با سفر به شمال‌شرق ایران و استان‌های خراسان می‌توانید از کارگاه‌های سازسازی دیدن کنید و شهرهایی چون بجنورد، تربت جام، شیروان، قوچان، اسفراین و درگز را بگردید. همچنین فرصت شنیدن اجرای زندهٔ موسیقی بخشی‌های خراسان را از دست ندهید. در دشت‌های بنفش زعفران، این نغمه‌ها از عشق، مردم، باور و تاریخ می‌گویند. حضور در محافل بخشی‌ها و شنیدن صدای سازهای دست‌ساز، دل و جان را به جادوی مشرق پیوند می‌زند.

موسیقی ایرانی یکی از جلوه‌های پرمایهٔ فرهنگ ماست و سزاوار شناختی بهتر از سوی دوستداران ایران.