مهارت های سنتی قالی بافی فارس؛ میراث جهانی
زنی از ایل قشقایی در حال قالیبافی در فارس؛ بازتاب مهارتهای کهن قالیبافی این دیار وقتی رنگها در هم مینشینند و هر گره روایتی میسازد، قالیبافی جان میگیرد. مهارتهای سنتی قالیبافی در فارس صرفاً یکی از شاخههای صنایعدستی ایران نیست؛ بخشی زنده از هویت فرهنگی این سرزمین است. عشایر قشقایی و مردم فارس این فن […]
وقتی رنگها در هم مینشینند و هر گره روایتی میسازد، قالیبافی جان میگیرد. مهارتهای سنتی قالیبافی در فارس صرفاً یکی از شاخههای صنایعدستی ایران نیست؛ بخشی زنده از هویت فرهنگی این سرزمین است. عشایر قشقایی و مردم فارس این فن و ذوق را نسلبهنسل پاس داشتهاند؛ هنری برگرفته از طبیعت و زیست کوچنشینی که به زبان نقش و رنگ با جهان سخن میگوید.
این میراث ارزشمند در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت است و دستبافتههای فارس با طرحهایی مانند «نارنج و ترنج» میان فرشهای ایرانی شهرتی ویژه یافتهاند. امروز این هنر، هم سوغات شیراز است و هم کالایی هنری برای صادرات که همچنان با دستان هنرمند عشایر آفریده میشود. اگر دوست دارید راز دلانگیزی این بافتهها را کشف کنید، این مسیر را با دستی بر ایران ادامه دهید.
قالیهای عشایری فارس نمونههای ناب هنر بومیاند؛ نقوششان آیینه طبیعت پیرامون و نگاه بافنده است.
-هلموت بکر (پژوهشگر هنرهای شرقی)
نمایش
ردپای تاریخی مهارتهای قالیبافی در فارس
بر پایه اسناد برجایمانده، دستکم ۱۲ سده است که هنر بافت قالی در فارس جاریست. کهنترین گواهِ این میراث ناملموس ایرانی در صورتبرداریهای خزانهداری هارونالرشید دیده میشود؛ متنی از نیمه نخست قرن نهم میلادی که نامهایی چون قالی خلیفه، هزار بساط ارمنی، هزار بساط دارابجرد، پانصد بساط طبیری و سیصد بساط دشت میشان را ثبت کرده است.
شاخصههای اختصاصی فرش فارس
در میان فرشهای فارس چند ویژگی مشترک بهچشم میآید:
- وزن میانه
- لطافت و ریزهکاری
- غلبه طیفهای رنگی نهچندان تند
- حاشیههایی تا هفت ردیف
- برتری فرمهای زاویهدار نسبت به قوسها
- نوارهای گلیمیِ آبی، قرمز و قهوهای—بهویژه در نمونههای کهن
- سه ترنجِ لوزیِ پیوسته در مرکز و فقدان نقش گوشه
در عین حال، تمایزهایی هست که فرش فارس را از دستبافتههای دیگر نواحی ایران جدا میکند. یکی از مهمترینها در مهارتهای سنتی قالیبافی فارس، استفاده کامل از پشم در تار است. اگر جایی تار ابریشمی باشد، رنگ نمیشود و رنگ طبیعی خودنمایی میکند. فقط در برخی نواحی کوهستانی مانند داراب، آباده، فراغه، اقلید و بخشهایی از نیریز که بافتهها ظریف و ریزنقشاند، هر دو، تار و پود، پنبهای است.
گونههای گوناگون دستبافتههای فارس
میراث بافت در فارس در گونههای متعدد جلوهگر است. عمده قالیها با دو پود بافته میشوند؛ با این حال در برخی روستاها نوع تکپود نیز رواج دارد که همان «گبه» است. گبهها بهواسطه تکپودی بودن، نرمی دلپذیری دارند و در عین لطافت، استحکام قابل توجهی هم نشان میدهند.
از دیگر دستبافتههای پارسی «گلیم» و «جاجیم» است. در این آثار، تارها رنگین و طرحها پرتنوعاند. جاجیم غالباً با رگههای موازی باریک بافته میشود و گاهی دو لت جاجیم در امتداد خطوط به هم دوخته یا بافته میشوند.
فرشهای استان فارس؛ یادگار دستهای زنان کوچرو
بسیاری از فرشهای ایرانی بر پایه الهام و بدون نقشه چاپی شکل میگیرند؛ همین امر به آنها طبیعیترین توازن را میبخشد و از تقارن خشک دورشان میکند.
گاه در مسیر کوچ، دارهای افقی از جایی به جایی برده و دوباره برپا میشوند تا کار ناتمام ادامه یابد. نخستین بافته، که «دستور» نامیده میشود، الگوی شروع برای بافتههای بعدی است؛ بنابراین اگر دار دوباره نصب شود، همواره مرجعِ ادامه در دست است.
بیشتر این ریزهکاریها و انتقال تجربهها به دست زنان عشایر انجام میشود؛ نگهبانانی که این مهارتهای کهن را حفظ و به نسلهای نو میسپارند.
نقشهها و شیوههای بافت در فرش فارس
برخی پژوهشگران، طرحهای قشقایی را در دو گروه جای میدهند:
- نقشههای کهن با فرمهای هندسی که بینیاز از نقشه چاپی و از ذهن بافته میشوند، و
- نقشههای منظم با تقسیمبندیهای متقارن.
برای مخاطبان غیرمتخصص، فرشهای فارس معمولاً در ۱۰ گروه شناخته میشوند—فهرستی سادهشده که زیرشاخهها را در بر نمیگیرد:
- نقوش پرندگان و طرحهای کلهمرغی
- نقوش گیاهی
- بتهها و مشتقاتشان
- نقوش جانوری
- نمادهای گردونه خورشید
- گونههای مختلف گل
- ستارهها و چندپرها
- شطرنجیها
- دندانهماهی و برگهای دندانهدار
- لوزیها با آرایههای چهارشاخه
در حوزه فن بافتِ فارس، دو شیوه اصلی برجاست: «لول» و «تخت». بخش بزرگی از بافتههای قشقایی به روش لول یا نیملول ساخته میشود. قالیهای تخت، هنگام پهنشدن، به سبب نرمی، قدری ناصاف مینمایند.
همچنین ویژگی مشترک بسیاری از دستبافتههای عشایری—فارغ از شیوه بافت—کار با دار افقی است؛ هرچند در سالهای اخیر برخی بازرگانان برای عرضه بهترِ آثارِ بافندگان فارس، دار ایستاده تهیه کردهاند.
تماشا و لمسِ فرشهای بافتهشده در فارس
با مکث بر جزئیات یک فرش، در هالهای از رنگ و نقش گم میشوید. دیدار از کارگاهها و سیاهچادرهایی که زنان قشقایی در آن بافت میکنند، تجربهای از نزدیک با جهانی فریبنده است. مهارتهای سنتی قالیبافی فارس پارهای از میراث جهانی فرهنگ ایرانی است؛ پژواکی از یکی از کهنترین روایتهای تاریخ روی زمین.
پرسشهای پرتکرار درباره مهارتهای سنتی قالیبافی فارس
اگر پاسخ خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاهها برایمان بنویسید؛ خوشحال میشویم پرسش شما را بررسی و پاسخ کنیم.
قدمت مهارتهای قالیبافی فارس چقدر است؟
⌛ بر پایه شواهد تاریخی، پیشینه قالیبافی در فارس حدود ۱۲ قرن برآورد میشود.
تمایزهای فرش فارس با دیگر فرشهای ایرانی چیست؟
🧶 چند تفاوت مهم عبارت است از:
- در تار غالباً از پشم بهره میبرند و اگر ابریشم بهکار رود، بیرنگ باقی میماند تا رنگ طبیعی دیده شود.
- زبان نقشها و ترکیببندیها در فرش فارس هویتی ویژه و قابل تشخیص دارد.
آیا طرحهای فرشهای فارس ذهنی بافته میشود؟
🖊️ هم بافت ذهنی و هم بافت بر اساس نقشه در فارس رواج دارد؛ در گذشته طرحهای ذهنی غالب بود، اما این سالها استفاده از نقشههای آماده بیشتر شده است.
