مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی
مروری بر هنرهای کهنِ ساخت و اجرای دوتار ایرانی ساز دوتار روایتگر است؛ نه با کلام، با زخمه‌هایی که از ژرفای تاریخ برمی‌خیزد. این ساز دو سیمی سال‌هاست در کوه‌های خراسان و دشت‌های ترکمنستان می‌پیچد و برای مردمش فقط یک ابزار موسیقی نیست؛ زبان خاطره‌ها، افسانه‌ها و همدم خلوت‌های طولانی است. جایگاه این هنر در […]
ساز دوتار روایتگر است؛ نه با کلام، با زخمه‌هایی که از ژرفای تاریخ برمی‌خیزد. این ساز دو سیمی سال‌هاست در کوه‌های خراسان و دشت‌های ترکمنستان می‌پیچد و برای مردمش فقط یک ابزار موسیقی نیست؛ زبان خاطره‌ها، افسانه‌ها و همدم خلوت‌های طولانی است.
جایگاه این هنر در موسیقی اصیل ایرانی چنان پررنگ است که در سال ۲۰۱۹، مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی به عنوان چهاردهمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد. ریشه‌های دوتار چنان کهن است که در متون برجسته‌ای مانند الموسیقی الکبیر فارابی نیز از آن یاد شده. امروز هم دوتار نماد تکثر فرهنگی و پیوند اقوام ایرانی است؛ هر زخمه‌اش پلی میان دیروز و اکنون.
در میان سازهای زهی با طنین معتدل، سازی با دو تار است که نوای آن نرم و دلنشین به گوش می‌رسد.
-فارابی
نمایش
آشنایی با مهارت های ساختن ساز دوتار ایرانی
در شیوه‌های سنتی ساخت دوتار در ایران، معمولاً از دو گونه چوب بهره می‌برند. بخش گلابی‌شکل کاسه از چوب درخت شاه‌توت ساخته می‌شود و برای دسته، چوب زردآلو یا گردو به‌کار می‌گیرند.
دوتار کاسه‌ای گلابی‌مانند و دسته‌ای بلند دارد. صفحه روی کاسه نیز چوبی است. روی دسته، حدود 17 تا 20 دستان (پرده‌بندی) بسته می‌شود و بعضی نمونه‌های محلی در جنوب ایران بدون دستان‌اند.
در گذشته زه‌ها از روده حیوانات تهیه می‌شد؛ امروز نخ نایلونی یا سیم‌های فولادی جایگزین شده‌اند. برای سیم بم معمولاً هشت لا و برای سیم زیر شش لا ابریشم تابیده به‌کار می‌رفت، اما سیم فولادی امروزه رایج‌تر و مقاوم‌تر است.
این ساز از ردهٔ زهی زخمه‌ای (مضرابی) با دو سیم است و به‌جای مضراب، غالباً با ناخن نواخته می‌شود.
ابعاد دوتار در شمال خراسان یکسان نیست. سازهای امروزی اغلب یازده و گاه دوازده پرده دارند. پرده‌ها تقریباً در فواصل نیم‌پرده بسته می‌شوند و فواصل کوچک‌تر معمولاً لحاظ نمی‌گردد. طول دسته نزدیک 60 سانتی‌متر و طول کل ساز حدود یک متر است. کاربرد اصلی دوتار در موسیقی نواحی و محلی است؛ از جنوب ایران تا اجراهای رستاک و نیز در شمال خراسان رواج دارد.
انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران
این ساز در مناطق مختلف با تفاوت‌های جزئی در ساختار و شیوه اجرا دیده می‌شود. تقسیم‌بندی منطقه‌ای به شکل زیر است:
- «دوتار خراسان» با دو شاخه شمالی و جنوبی
- «دوتار ترکمن»
- «دوتار مازندران»
نمونه‌های مشابه دوتار ایرانی را می‌توان در آسیای مرکزی، خاورمیانه و شمال‌شرقی چین نیز یافت.
آشنایی با مهارت های نواختن ساز دوتار ایرانی
این ساز در گذر زمان، نقشی پررنگ در آیین‌ها و رسوم محلی داشته است. مردم روستاها و شهرهای کوچک گرد هم می‌آمدند و به آواز بخشی‌ها و نوای دوتار گوش می‌سپردند. در شمال خراسان، رسالت اصلی دوتار انتقال روایت‌ها و حکمت‌های نسل‌های گذشته است تا آیندگان از تجربه پیشینیان بهره بگیرند و با زبان موسیقی پیام داستان‌ها را روشن‌تر دریابند.
شمال خراسان به سبب پهنه جغرافیایی، موزاییکی از فرهنگ‌هاست؛ از این رو در میان اقوام ترک، کرد و ترکمن این سرزمین، مهارت‌های ساخت و نواخت دوتار گسترده است.
حکایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در شمال خراسان اغلب با هم‌نوایی دوتار روایت می‌شود. راویان این داستان‌ها «بخشی» نام دارند. شمار بسیاری از بخشی‌ها ترک‌زبان‌اند و بخش زیادی از اشعار همراه با دوتار به زبان ترکی اجرا می‌شود.
مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار، رکن مهمی از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان است؛ نفوذ این ساز تا فلات مرکزی ایران گسترش یافته و ترکمن‌ها از دیرباز آن را می‌نواخته‌اند. به نظر می‌رسد دوتار ترکمن از نمونه خراسانی پیشینه‌دارتر باشد.
- سبک‌ها و مقام‌ها در دوتارنوازی
نغمات و مقام‌ها به دو دسته آوازی و ریتمیک تقسیم می‌شوند. آوازها حامل روایت‌اند و قطعات ریتمیک میان‌بری برای گذار میان بخش‌های داستان به‌شمار می‌روند. از مقام‌های شاخص ریتمیک می‌توان به «حریف‌کَش» اشاره کرد.
- انواع کوک در دوتار
بخش مهمی از مهارت نوازندگی دوتار به کوک مربوط است. تکنیک اجرا ترکیبی است؛ کشش سیم‌ها بدون مضراب و سپس حرکت‌های رفت‌وبرگشت بر سیم‌ها انجام می‌شود و تقریباً تمام انگشتان درگیرند.
فواصل کوک متنوع است و معمولاً بر نسبت‌های چهارم یا پنجم تنظیم می‌شود که بسته به ناحیه تفاوت‌هایی دارد.
در شمال خراسان دو کوک رایج است: نسبت چهارم (کوک نوایی) و نسبت پنجم (کوک ترکی و کردی). أغلب قطعات فارسی این ناحیه با کوک پنجم اجرا می‌شوند.
با کوک ترکی می‌توان گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست‌محمد، غریب و… را اجرا کرد و با کوک کردی آثاری چون الله‌مزار، لو، درنا، جعفرقلی و… نواخته می‌شود.
در جشن‌ها معمولاً ابتدای شب برای شور و رقص از سورنا، دهل و قشمه استفاده می‌شود و در پایان، بخشی‌ها در فضای درونی دوتار می‌نوازند. دوتارهای کهن شمال خراسان نسبت به سازهای امروز کوچک‌تر بوده‌اند.
- حوزه‌های رواج دوتارنوازی
همان‌گونه که شیوه‌های ساخت و نواخت در نواحی مختلف تفاوت‌هایی دارد، عرصه‌های اجرای این ساز نیز متنوع است. نمونه‌ها:
- شمال خراسان: بجنورد، اسفراین، شیروان، درگز و قوچان
- جنوب و شرق خراسان: بیرجند، قائنات، تربت‌جام، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس
- مناطق ترکمن‌نشین شمال‌شرق: استان گلستان و بخش علی‌آباد کتول
- برخی نواحی استان مازندران.
سرشناس‌ترین نوازندگان پیشین دوتار
حاج قربان سلیمانی، استاد نظرمحمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، محمدحسین یگانه و الیاقلی یگانه از چهره‌های برجسته دوتارند.
از میان نوازندگان معاصر می‌توان به دکتر مجید تکه، علیرضا سلیمانی و عثمان محمدپرست اشاره کرد.
حفظ این میراث جهانی بشر
مهارت‌های سنتی ساخت و نواخت دوتار ایرانی به عنوان یکی از میراث‌های ناملموس کشور در یونسکو ثبت شده است. ایرانیان که سابقه‌ای دیرینه در این هنر دارند، برای گسترش و زنده‌نگه‌داشتن آن می‌کوشند.
گردشگران داخلی و خارجی می‌توانند در برخی نواحی یادشده از نزدیک با این ساز آشنا شوند و از طنین دل‌انگیزش لذت ببرند.
پرسش‌های متداول دربارهٔ مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی
در صورتی که پاسخ پرسش‌های خود را در زیر پیدا نکردید، در بخش کامنت‌های همین پست آنها را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
ساز دوتار چند سال قدمت دارد؟
🧾 دوتار پیشینه‌ای چند هزارساله دارد و بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و هنر مردمان شمال‌شرق ایران است.
دوتار از چه اجزایی تشکیل شده است؟
🧰 عناصر اصلی دوتار شامل کاسه، دسته، روتار (صفحه)، سیم‌گیر، خرک (شیطانک)، پرده‌ها، تارها و گوشی‌هاست.
برای ساخت دوتار از چه چوبی استفاده می‌شود؟
🌲 معمولاً کاسه از چوب شاتوت و دسته از چوب گردو یا زردآلو ساخته می‌شود.
مراحل ساخت دوتار به چه صورت است؟
🪚 انتخاب و خشک‌کردن چوب، تراش کاسه، نصب روتار، جای‌گذاری خرک و پرده‌ها، سیم‌کشی، کوک اولیه و در پایان پرداخت و صیقل ساز انجام می‌شود.
روش کوک کردن دوتار چگونه است؟
🎵 با چرخاندن گوشی‌ها کشش سیم‌ها تنظیم می‌شود؛ معمولاً یکی روی نت «دو» و دیگری بر «سل» کوک می‌گردد.
اصول اولیه نواختن دوتار چیست؟
🎸 ساز روی زانو قرار می‌گیرد؛ با ناخن یا مضراب زخمه زده می‌شود و دست چپ با فشار بر پرده‌ها زیر و بمی را تغییر می‌دهد.
