مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان؛ قالی ایران

چه چیز قالی کاشان را به نماد کیفیت در جهان بدل کرده است؟ پاسخ را باید در مجموعه مهارت‌هایی جست که قرن‌ها در این شهر سینه‌به‌سینه منتقل شده‌اند. مهارت های سنتی بافت قالی کاشان صرفاً فن بافت نیست؛ زبان تصویری برای روایت هویت، فرهنگ و ذوق ایرانی است. این میراث در سال ۲۰۱۰ در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد و ارزش جهانی‌اش رسمیت یافت.

کاشان از گذشته‌های دور کانون هنرهایی مانند کلیاب‌کشی، ابریشم‌بافی و رنگرزی طبیعی بوده است. آوازه این شهر فقط به طرح‌های اصیل محدود نمی‌شود؛ ترکیب سنجیده رنگ و نقش نیز جایگاه ویژه‌ای برایش ساخته است؛ تا جایی که قالی کاشان از محبوب‌ترین صنایع دستی ایران در بازارهای بین‌المللی شناخته می‌شود. اگر مشتاق شناخت راز ماندگاری این هنر هستید، با این نوشتار از دستی بر ایران همراه شوید.

بافته‌های کاشان به سبب ظرافت گره، هارمونی رنگ و اصالت نقوش، همواره در شمار ارزشمندترین فرش‌های شرق جای داشته‌اند.

-آرنولد ویلسون (ایران‌شناس و دیپلمات بریتانیایی)

تپه تاریخی سیلک، منشأ مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان

بناهای تاریخی این ناحیه نشان می‌دهد قدمت محوطه‌های سیلک به روزگار حمورابی می‌رسد. ساکنان نخستین این منطقه را کاسو یا کاشو می‌نامیدند و این نام بعدها به کاسیان و سپس کاشان دگرگون شد. برخی پژوهش‌ها نیز روایت می‌کند زبیده بنت جعفر بن منصور، همسر هارون‌الرشید، فرمان آبادانی کاشان را داده است؛ شهری که امروز به خاطر مهارت‌های سنتی بافت قالی شناخته می‌شود.

مهارت های سنتی بافت قالی کاشان

گزارش‌های سفرنامه‌نویسان کهن نشان می‌دهد کاشان قرن‌ها مرکز تولید بافته‌ها و جامه‌های نفیس بوده است. ژان شاردن (Sir John Chardin) و آنتونی شرلی (Anthony Shirley) نوشته‌اند که مردم کاشان پارچه‌های ابریشمی ساده، دمشقی و حتی ابریشم‌های آمیخته با طلا و نقره تولید می‌کردند.

در سال ۱۶۰۰ میلادی کارترایت (Cartwright) قالی‌های کاشان را ستود و این شهر را بازار مهم این دستبافته‌ها معرفی کرد. منابع قرن هفدهم و هجدهم نشان می‌دهد مهارت‌های سنتی قالیبافی در کاشان، ویژه بافت فرش‌های درباری بوده که نخست به فرمان شاه عباس شکل گرفت. کهن‌ترین قالی شناخته‌شده کاشان که امروز برجا مانده، به همان سده هفدهم تعلق دارد و در موزه فرش ایران نگهداری می‌شود.

قالی‌های ایرانی در موزه‌های سراسر دنیا

می‌توان این میراث ناملموس را پیوندخورده با هنرهای نساجی چون تافته، مخمل و اطلس دانست؛ بافته‌هایی که سالیان دراز در جهان با عنوان «پارچه‌های هرمزی» شناخته شده‌اند.

امروز نمونه‌هایی از «قالی با طرح شکارگاه» را می‌توان در موزه فرش ایران و موزه متروپولیتن نیویورک دید. هرچند درباره اینکه این قالی‌ها دقیقاً در کاشان، اصفهان یا تبریز بافته شده‌اند، قطعیتی وجود ندارد.

برخی پژوهشگران باور دارند بخشی از قالی‌های قدیمی موسوم به لهستانی نیز در کاشان بافته شده‌اند. قالی آرامگاه شیخ صفی نمونه‌ای برجسته از هنر قالیبافی کاشان و فرهنگ ایرانی است؛ این اثر که به قالی اردبیل مشهور است، اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. «قالی شاه‌عباسی» با گل‌های درشت شاه‌عباسی هم در عهد صفوی شهرت فراوان یافت.

مهارت بافتن تار و پود در «بافت ایرانی»

قالیبافان کاشانی معمولاً از پنبه برای ایجاد تار و پود بهره می‌گیرند و ابریشم را در فرش‌های بسیار نفیس به کار می‌برند. برای پودهای زیرین از نخی موسوم به «شهری» و تارهای پنبه‌ای «اصفهانی» استفاده می‌شود که از پود رویی ضخیم‌ترند. در نگاه نخست می‌توان لطافت، خواب کوتاه و جلوه مخملین پشم گوسفند استرالیایی را در این دستبافته‌ها دید. افزون بر این، نخ‌های پشمی خراسان، کرمانشاه، آذربایجان و تهران نیز در قالی کاشان به کار می‌رود.

پیش از آغاز بافت، طراحان نقوشی الهام‌گرفته از شاخه‌ها و گل‌ها، برگ‌ها، شکارگاه‌ها و حتی صحنه‌های نبردهای تاریخی ترسیم می‌کنند. سپس بافندگان با نخ و ابریشم رنگ‌شده، بافت را آغاز می‌کنند. شیوه «بافت ایرانی» یا همان گره نامتقارن، گرهی با پیچ و تاب متمایز است و نظم گره‌ها از پشت فرش به‌روشنی دیده می‌شود.

ویژگی‌های قالی کاشان

مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان به دو شاخه عشایری و شهری تقسیم می‌شود. قالی‌های عشایری بیشتر در میمه و جوشقان دیده می‌شود. برخی ویژگی‌های شاخص این میراث ناملموس ایرانی عبارت‌اند از:

• رج نسبتاً پایین، حدود ۳۰ تا ۴۵ گره در امتداد خطی ۷ سانتی‌متری؛
• زمینه‌های لاکی تیره با حاشیه‌های سرمه‌ای؛
• ترنج‌های لوزی‌مانند متمایل به بیضی؛
• نقوش اسلیمی در گوشه‌ها، ترنج و حاشیه‌ها.

مهارت رنگرزی در قالی کاشان

رنگرزی در کاشان پیوندی نزدیک با هنر قالیبافی دارد و همانند صنایع نساجی این خطه، پیشینه‌ای طولانی را پشت سر گذاشته است. در این شیوه از رنگ‌های طبیعی و گیاهان بومی برای رنگ‌آمیزی تار و پود استفاده می‌شود. استادکاران رنگ‌ها را از ریشه روناس، پوست انار و گردو و برگ انگور استخراج می‌کنند؛ روشی که هنوز اصالت خود را حفظ کرده است.

بازدید از گالری‌های فرش و فرش‌فروشی‌‌ها

قدم‌زدن در میان طرح‌ها، رنگ‌ها و کارگاه‌های رنگرزی و بافندگی در کاشان، سفری کوتاه به تاریخ این سرزمین است. تأمل در این میراث ایرانی تجربه‌ای یگانه می‌آفریند. اگر فرصت سرزدن به موزه یا نمایشگاه فرش یا حتی مغازه‌های فرش‌فروشی را داشتید، از دست ندهید؛ یادگار شیرینی برایتان می‌ماند. بی‌تردید، مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.