مهارتهای ساختن و نواختن ساز نی، یک ساز بادی ایرانی
ساز نی از کهنترین سازهای بشر است و مادهی اصلی آن همان گیاه نی است. دانستههای ساخت و اجرای نی در سرزمین ایران قدمتی چند هزارساله دارد. به این ساز بادی ایرانی «نی هفتبند» هم میگویند و در گروه سازهای بدون زبانه جای میگیرد. نی هم در همنوازیها و هم به صورت تکنوازی اجرا میشود. […]
ساز نی از کهنترین سازهای بشر است و مادهی اصلی آن همان گیاه نی است. دانستههای ساخت و اجرای نی در سرزمین ایران قدمتی چند هزارساله دارد. به این ساز بادی ایرانی «نی هفتبند» هم میگویند و در گروه سازهای بدون زبانه جای میگیرد. نی هم در همنوازیها و هم به صورت تکنوازی اجرا میشود. در موسیقی سنتی ایران، نی جایگاهی ویژه دارد و میتواند از مقامهای اندوهگین و سماعی تا نغمههای شاد و سرزنده را اجرا کند.
نمایش
رد پای نی در تاریخ و شیوههای اجرا
ساز نی از نخستین ابزارهای موسیقی در تمدنهای کهن بوده است و نشانهها حکایت از قدمتی بیش از ده هزار سال دارند.
بر دیوارهای هتل عباسی اصفهان، نگارهای از زنی نینواز دیده میشود؛ اثری از جبار بیگ که محبوبیت این ساز را در سدههای گذشته یادآوری میکند.
در شعر کلاسیک فارسی نیز نی حضوری پررنگ دارد و شاعران بارها به آن اشاره کردهاند. گیاه نی در اقلیمهای گوناگون و خاکهای متفاوت رشد میکند و همین تنوع زیستی، به تفاوت رنگ صوتی نیها در کشورهای مختلف انجامیده است.
صدای نی به رنگآمیزی صوت انسان نزدیک است؛ بههمین دلیل بسیاری آن را تمثیلی از جانِ آدمی میدانند. در مینیاتورهای ایرانی، نقش «نایی» را در حلقههای دراویش و مراسم سماع، همدمِ دف و سماع دیدهایم.
نی در موسیقی آیینی درویشان ترکیه و قونیه ساز اصلی بوده، اما کاربرد آن به آیینهای عرفانی محدود نمانده و امروز هم در برخی مراسم مذهبی در تکیهها با حالوهوایی حزنآلود نواخته میشود.
در چین، نی از بامبو ساخته میشود و آن را «جو دی» مینامند. در مصر باستان، نی را همراه پیکر نوازنده دفن میکردند؛ زیرا باور داشتند روح هنرمند در سازش میماند.
چگونگی ساخت نی و شناخت اجزای آن
نی هفتبند از ساقهی گیاه نی ساخته میشود. برای این کار، ساقه را به گونهای برش میزنند که از ابتدا تا انتها شامل هفت بند باشد. امروزه گونههایی از نی با مواد مصنوعی نیز تولید میشود که به «نی اصلاحشده مصنوعی» معروف است.
در ساخت، باید از نیِ کاملاً خشک و بیانحنا استفاده کرد و اندازهها دقیق باشند. طول نیها معمولاً بین حدود ۳۰ تا ۸۵ سانتیمتر و قطر آنها در بازهی ۱٫۵ تا ۳ سانتیمتر است.
همچون بسیاری از سازهای بادی، نی دو بخش اصلی دارد: بخشی برای تولید صوت و لولهی تشدید (رزونانس). تفاوتهای هرچند کوچک در فرمِ لولهی تشدید، رنگ صدا و کوک نی را تغییر میدهد.
نی هفتبند دارای پنج سوراخ در رو و یک سوراخ در پشت است. در هنگام اجرا، این سوراخها با انگشتان دوم و چهارم یک دست و انگشتان اول تا چهارم دست دیگر پوشانده میشوند.
چیدمان و فاصلهگذاری سوراخهای نی
هر الگوی سوراخکاری ویژهی طول مشخصی از نی است، زیرا ارتفاع صوتی ساز به طول لوله وابسته است. اگر اندازهی نی تغییر کند، فاصلهی سوراخها نیز باید مطابق آن جابهجا شود.
پس از برش نی در اندازهی دلخواه، با شابلون محل سوراخها علامتگذاری میشود و سپس با میلهی داغ یا روشهای صنعتی، شش سوراخ — پنج تا در رو و یکی در پشت — مطابق الگو ایجاد میگردد.
فن و تکنیکهای نوازندگی نی
برای دمیدن، آغازِ نی میان دو دندان نیش قرار میگیرد. سپس با گردکردن زبان در پایین و پشتِ دهانهی نی، هوا به لوله دمیده میشود. برخی استادان شیوههای متفاوتی دارند؛ برای نمونه استاد جمشید عندلیبی قرارگیری زبان را در بالا توصیه میکند.
سختترین بخش نوازندگی نی، گرفتنِ صدای نخستین است که نیازمند تمرین و ظرافتِ تکنیکی است؛ در مقابل، انگشتگذاری سادهتر است.
کوک نی چنین تعریف میشود: اگر در گسترهی بم، سوراخ پشتی بسته و هوا دمیده شود، نتی که مطابق دیاپازون شنیده میشود نامِ کوکِ نی است. مثلاً اگر خروجی «سل» باشد، آن نی «سلکوک» است.
برد صوتی نی حدود دو و نیم اکتاو است. بسته به نوع نی، ممکن است یک یا دو نت در کوکهای خاص در دسترس نباشد؛ برای نمونه نی «لاکوک» فاقد «دو» است، «سلکوک» «سی بمل» ندارد و «فاکوک» «لا بمل» را ندارد. نی پنج ناحیهی صوتی دارد که با شیوهی دمیدن قابل انتخاباند:
۱. منطقهی بم
نتهای دو (دستبسته)، ر (سوراخ ۱ باز)، می (سوراخ ۱ و ۲ باز) و نیز فا (۱،۲،۳ باز)، فا# (۱ تا ۴ باز)، سل (۱ تا ۵ باز)، لا (دستباز) در این محدودهاند. نت «سی» در این اکتاو وجود ندارد اما با تغییر شکل لبها میتوان آن را تقلید کرد.
۲. اوج
چیدمان نتها همانند بم است، اما یک اکتاو بالاتر اجرا میشود. دو نت پایانی (سل و لا) با محدودهی غیث اشتراک دارند.
۳. غیث
نتهای سل (دستبسته)، لا (سوراخ ۱ باز)، سی (۱ و ۲ باز)، دو (۱،۲،۳ باز)، دو# (۱ تا ۴ باز)، ر (۱ تا ۵ باز)، می (دستباز) در این گستره نواخته میشود.
۴. پسغیث (تا فا)
این بخش یک اکتاو بالاتر از اوج (و دو اکتاو بالاتر از بم) است. سه نت آغازین (دو، ر، می) با غیث مشترکاند. اجرای «لا» به صورت دستباز ممکن نیست و «سل» در نیهای کوچک چندان شفاف شنیده نمیشود.
نینوازان برجسته معاصر
از چهرههای شناختهشدهی نی در دوران معاصر میتوان به نایب اسدالله اصفهانی، حسین یاوری اصفهانی، حسن کسایی، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید, محمدعلی کیانینژاد و عبدالنقی افشارنیا اشاره کرد.
گونههای مختلف ساز نی
گونههای نی بر پایهی ساختار و شکل شامل نی هفتبند، نیهای کوتاه و بلند، نیلبک، دوزله، قرهنی و… است.
در مناطق و میان اقوام مختلف، نوعِ نی و شیوهی اجرا متفاوت است که به کاربرد و سنت موسیقایی همان ناحیه بازمیگردد. در ادامه با انواع نی آشنا میشوید:
نی هفتبند
پرکاربردترین ساز بادی ایرانی، نی یا «نی هفتبند» است. ساقه طوری برش میخورد که ۶ گره و ۷ بند داشته باشد و سپس ۶ سوراخ روی آن ایجاد میکنند.
در انتخاب نی هفتبند، «مُهر» راهنمای کیفیت است:
- نی یکمُهر: گزینهای ساده با کیفیت پایه؛
- نی دومُهر: کیفیت متوسط و مناسب تمرین و اجراهای معمول؛
- نی سهمُهر: باکیفیتِ حرفهای و انتخاب بسیاری از نوازندگان برجسته.
نیلبک
نیلبک گونهای کوچکتر از نی است. دهانهی ساز میان دو لب قرار میگیرد و با دمیدن، صدا تولید میشود.
نیهای کوتاه
این نوع نی طول کمتر و قطر بیشتری دارد که به دورگهشدن رنگ صوتی میانجامد؛ ترکیبی از زیر و بم که برای نغمههای محلی خوشنشین است.
نیهای بلند
نی بلند — مشهور به نی خرکساز — معمولاً ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر طول دارد و نوایی بم و سوزناک تولید میکند. ترکمنها و برخی مردمان جنوب ایران به این رنگ صوتی علاقهمندند.
دوزله
دوزله سازی بومی و یکزبانه با وسعتی حدود یک تا دو اکتاو است که بسته به اندازهی ساز، میدان صوتی متفاوتی دارد.
این ساز از دو لولهی مسی یا نی بهصورت موازی ساخته میشود؛ گاه از پرِ پرندگان شکاری یا استخوان نیز بهره میبرند. هر لوله قمیشِ یکزبانهی مستقل دارد.
در هر لوله شش سوراخ تعبیه شده و سوراخهای دو لوله روبهروی هم قرار میگیرند. انتهای لولهها معمولاً باز است. طول دوزله متنوع است؛ کوچکترین نمونه حدود ۲۲ سانتیمتر طول و نزدیک ۲ سانتیمتر قطر دارد.
قرهنی
قرهنی گونهای از کلارینت و در خانوادهی سازهای بادی چوبی است. معمولاً از آبنوس یا فلز ساخته میشود و از زبانهی ساده، لولهی استوانهای تراشخورده و کلیدهای متعدد تشکیل شده و انتهای آن شکلی شیپوری یا مخروطی دارد.
نمونههای حرفهای از چوب سیاه آفریقایی ساخته میشوند و کمیاباند. قرهنی برای اجرای فواصل موسیقی مشرقزمین مناسب است و توانایی تولید ربعپرده را نیز دارد.
واژهی «قرهنی» ترکیبی از «قره» (ترکیِ بهمعنای سیاه) و «نی» است؛ یعنی «نیِ سیاه».
از تکنوازان نامآشنا میتوان محمد شیرخدایی را نام برد که سالها «مثنوی مخالف سهگاه» را در برنامهی گلهای جاویدان اجرا میکرد. حسینعلی وزیریتبار، حسن رادمرد، سلیم فرزان، سیدجمال محمدی و مهدی مفتاح نیز از دیگر چهرههای مطرحاند.
نیانبان؛ آشنایی مقدماتی
نیانبان از کهنترین سازهای جهان است و در سرزمینهای گوناگون با ظاهر و صدای متفاوت نواخته میشود.
این ساز اندکی از دوزله بزرگتر است. بخش قمیشدار به کیسهای به نام «انبان» وصل میشود و اتصال آن کاملاً هوابندی میگردد تا تبادل ناخواستهی هوا رخ ندهد.
نزدیک محل اتصال، لولهای برای دمیدن وجود دارد. نوازنده با دهان کیسه را پر میکند، سپس انبان زیر بغل قرار میگیرد و با فشار بازو و آرنج، هوا به درون لولهی دوزله فرستاده میشود و با باز و بستهکردن سوراخها اجرا شکل میگیرد. هماهنگی دقیق بین دهان، انگشتان و فشار بازو شرط صدادهی درست این ساز است.
نام نیانبان در مناطق مختلف متفاوت است و نواختن آن دشوار و نیازمند تمرین فراوان است. پیشینهی آن را تا حدود چهار هزار سال پیش دانستهاند؛ گفته میشود بابِلیان در حدود دو هزار سال پیش از میلاد نیانبان مینواختند. برخی منابع یونانی هم نایهای متعدد را به آسیاییان نسبت دادهاند.
پژوهشهایی بر نقشبرجستههای طاق بستان نیز نشانههایی از نیانبان نشان میدهد و قدمت آن را به دورهی ساسانی میرساند. احتمال میرود این ساز نخست از حوزهی خلیج فارس راهی دیگر سرزمینها شده باشد. نیانبان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیگر سازهای بادی بومی ایران
ایرانیان از دیرباز سازهای بادی متنوعی شبیه نی داشتهاند که هر یک رنگ صوتی ویژهای دارند؛ مانند:
ساز کرنا: از کهنترین سازهای بادی ایران و در گروه قمیشدارها. یافتههای باستانشناسی هخامنشی قدمت آن را تا ۲۵۰۰ سال نشان میدهد. گفتهاند «شیپور حاضرباشی» که سپاهیان را به میدان میخوانْد، همان کرنا بوده است.
ارغوان: همان ساختار نیانبان اما بدون کیسه؛ شامل دو نی که یکی ملودی را اجرا میکند و دیگری — بیسوراخ — صدای همراه و واخوان را میسازد؛ خروجیِ هارمونیک و خوشنشینی دارد.
ساز بالابان: از سازهای آذربایجانی و در دستهی لولههای استوانهای. معمولاً دو نیِ ۳۵ سانتیمتری با هفت سوراخ برای انگشتگذاری دارد.
ساز سرنا: سرنا از خانوادهی سازهای بادی باستانی ایران است؛ از چوب سخت یا شاخِ حیوان ساخته میشود و در گروه دوزبانهها قرار میگیرد. معمولاً همراه دهل نواخته میشود.
ساز نفیر: سازی بادی از جنسِ شاخ که قلندران و دراویش دورهگرد برای راندن جانوران وحشی به کار میبردند. در متون فارسی نیز از نفیر یاد شده است؛ چنانکه مولانا میگوید:
بشنو این نی چون شکایت میکند از جداییها حکایت میکند کز نیستان تا مرا ببریدهاند در نفیرم مرد و زن نالیدهاند
دونیه یا دونلی: ساز بومی بلوچستان و از خانوادهی نی. از کنار هم قرار گرفتن دو نی تشکیل شده است؛ نوازنده نی مؤنث را اندکی پایینتر از نی مذکر، همزمان در دهان میگذارد. نی مذکر شش سوراخ دارد و نی مؤنث نقش واخوان را ایفا میکند.
شمشال: گونهای نی فلزی در گروه سازهای بادی. در کردستان رواج دارد و فراتر از کاربرد چوپانی، در آیینهای شادی و سوگ نیز اجرا میشود.
نمونهای برای شنیدن صدای نی
برای آشنایی بیشتر با طنین نی، آلبومی را معرفی میکنیم که در آن استاد حسین عمومی نوازندگی نی را بر عهده داشتهاند؛ ایشان از چهرههای مطرح این ساز هستند.
برای شنیدن ساز ایشان، اینجا را کلیک کنید!
سؤالات پرتکرار درباره نی
برای طرح دیگر پرسشها، از بخش دیدگاههای همین مطلب پیام بگذارید. در کوتاهترین زمان پاسخگو خواهیم بود.
بهترین نوع نی کدام است؟
در میان نیهای هفتبند، «سهمُهر» بهترین کیفیت را دارد و انتخاب حرفهایهاست.
نی چند سوراخ دارد؟
نی هفتبند ایرانی دارای ۶ سوراخ است.
فاصلهی سوراخهای نی چقدر است؟
این فاصلهها تابعِ طول نی است؛ هر اندازهی مشخص، الگوی فاصلهگذاری ویژهی خود را دارد.
تفاوت نی و فلوت چیست؟
فلوت بهصورت افقی و موازی با لب نگهداشته میشود و دمیدن در سوراخ کناریِ ساز صدا تولید میکند؛ اما نی عمودی در برابر دهان قرار میگیرد و لبها روی دهانهی آن مینشیند. تفاوت دیگر در جنس ساز است: فلوتهای امروزی عمدتاً فلزی (نقره یا کروم) هستند، در حالیکه نی از ساقهی گیاه ساخته میشود.
