مقرنس کاری در معماری ایران؛ تعریف، انواع، اجزا و تاریخچه

زیبایی در هنر معماری ایران فقط در عظمت گنبدها و شکوه ایوان ها خلاصه نمی شود؛ بخش مهمی از جذابیت این معماری در ریزه کاری هایی نهفته است که نگاه را میخکوب و ذهن را درگیر می کند. یکی از ظریف ترین و هوشمندانه ترین این جزئیات، مقرنس کاری است؛ آرایه ای سه بعدی و هندسی که بر پایه محاسبات دقیق و ذوق هنرمندان ایرانی شکل گرفته و قرن هاست سقف ها و سردرها را مانند کندوی زنبور، سرشار از نظم، تکرار و هماهنگی کرده است.
مقرنس در نگاه اول تنها یک تزئین پرکار و چشم نواز به نظر می رسد، اما در لایه های عمیق تر، بازتابی از نگاه ایرانی به نظم عالم و زیبایی پنهان در ساختار جهان است. از مسجد جامع اصفهان گرفته تا آرامگاه شیخ لطف الله، هر جا مقرنس دیده می شود، روح معماری ایرانی حضور پررنگی دارد.

مقرنس ایرانی هنری است که سنگینی سازه را به بازی نور و لطافت فضا بدل می کند؛ چنان است که انگار طاق ها در روشنایی حل می شوند و بنا میان ماده و معنا معلق می ماند.

-آندره گدار (معمار فرانسوی)

مقرنس کاری؛ تعریف این هنر و جایگاه آن در معماری سنتی ایران

مقرنس نوعی کاربندی سه بعدی است که در مرز میان دیوار و سقف یا در فضای داخلی گنبدها و ایوانها به کار گرفته می شود. این سازه از ردیف های متعدد تاس، طاسه و شاپرک تشکیل می شود و حالتی پلکانی و قندیل شکل به خود می گیرد. به بیان دیگر، مقرنس کاری را می توان یکی از برجسته ترین تجلی های تزئینات معماری ایرانی دانست که در آن هندسه، زیبایی شناسی و مهارت سازه ای در هم می آمیزند.
در گذشته، مهم ترین کارکرد مقرنس، تبدیل پلان مربع به دایره و آماده کردن زمینه برای استقرار گنبد بود؛ اما به مرور زمان این نقش سازه ای به کارکردی نمادین و تزئینی نزدیک شد. در معماری سنتی ایران، مقرنس هم عنصر اتصال دهنده بخش های مختلف سازه است و هم نشانه ای از آسمانی شدن فضا و افزایش شکوه بصری بنا. از مساجد و بقعه ها تا کاخ ها و مدارس تاریخی، مقرنس برای ایجاد عمق، ریتم و حرکت در فضا به کار رفته است.

نقش و کاربرد مقرنس در بخش های مختلف ساختمان های ایرانی

کاربرد مقرنس کاری در بناهای ایرانی بسیار گسترده و گوناگون است. این آرایه حجمی بیش از همه در نقاطی دیده می شود که لازم است گذار بین سطوح افقی و عمودی انجام شود یا باید ورودی ها و بخش های مهم فضا برجسته شوند.
مقرنس را می توان بر روی نیم کار، چشمه، سرستون، سر مناره، گیلویی، سقف ها، کتیبه، طاق سردر، طاقچه، سقف تالار و زیر نعلبکی گلدسته مناره اجرا کرد. طاق مقرنس معمولا بخشی از سقف ثانویه یا کاذب است که تنها از داخل بنا دیده می شود.
مهم ترین کاربردهای مقرنس در معماری ایرانی عبارت است از:

• زیر گنبدها و نیم گنبدها برای برقراری ارتباط نرم میان پایه مربعی و پوشش مدور گنبد
• در فضای درونی ایوان ها، سردرها و درگاه ها برای جلب توجه بیننده و تاکید بر عظمت ورودی
• در طاقچه ها، سرستون ها، مناره ها و کتیبه های بالای دیوارها به عنوان آرایه ای حجمی
• در محراب مساجد و سقف تالارها به عنوان بخشی از تزیینات نمادین و سه بعدی

بیشتر مقرنس ها تنها از فضای داخلی بنا قابل مشاهده اند و در مواردی بخشی از سقف کاذب را تشکیل می دهند؛ سقفی که ضمن آراستن فضا، با طراحی حساب شده خود نور و سایه را با جلوه ای چشمگیر در محیط پخش می کند.

مواد و مصالح رایج در اجرای مقرنس

در مقرنس کاری ایرانی از مصالح مختلفی استفاده می شود و نوع آن ها بسته به شرایط اقلیمی، کاربری بنا و دوره تاریخی متفاوت است. متداول ترین مصالح مقرنس عبارت اند از:

• گچ: اصلی ترین ماده در مقرنس های داخلی؛ سبک، شکل پذیر و مناسب برای گچ بری های دقیق و ظریف.
• آجر: در مقرنس های آجری به ویژه در بناهای سلجوقی و ایلخانی به کار می رود و گاه با کاشی ترکیب می شود.
• کاشی: برای پوشش و تزئین سطوح مقرنس، به خصوص در دوران صفوی که کاشی کاری هفت رنگ و معرق رواج زیادی پیدا کرد.
• سنگ: در سردرها، بدنه های بیرونی و آرامگاه های سنگی به کار می رود و در برابر رطوبت و فرسایش مقاومت بالایی دارد.
• چوب: در برخی بناهای چوبی یا سقف های سبک تر، بیشتر در مقرنس های تزئینی کاخ ها و بعضی شبستان ها دیده می شود.

ترکیب هوشمندانه این مصالح، در بسیاری از بناها جلوه ای چندبافتی و رنگارنگ ایجاد کرده و نشان می دهد که چگونه معماران ایرانی هنر و مهندسی را در قالب مقرنس در کنار هم قرار داده اند.

شناخت اجزای تشکیل دهنده مقرنس

این عنصر معماری از اجزای متعددی ساخته می شود. در ادامه، هر یک از بخش های تشکیل دهنده مقرنس معرفی می شوند:

• قطار بندی: به تزییناتی گفته می شود که به صورت نواری و پشت سر هم شکل گرفته و در یک امتداد مستقیم اجرا می شوند.
• موش پا: آلتی که از قطار اول به دیوار متصل است و اندکی روی دیوار امتداد پیدا می کند.
• شاپرک یا پرک: جزئی مثلثی شکل که بین قطارها قرار می گیرد و نقش اتصال دهنده اجزا را بر عهده دارد. شاپرک عنصری انعطاف پذیر است و با توجه به محل قرارگیری، از «بسیار بسته» تا «بسیار باز» تغییر فرم می دهد.
• تخت: تنها جزئی که در این نوع کاربندی به صورت افقی قرار می گیرد. انواع تخت شامل تخت منتظم، تخت نامنتظم و تخت لوزی است.
• ترنج: معمولا در زیر شمسه یا در انتهای کار، یا در زیر اجزای تخت و چهارلنگه استفاده می شود و نقش تکمیل کننده را دارد.
• شمسه: در میانه هر چشمه یا نیم کار، مانند «عرقچین» در انتهای کار قرار می گیرد و نقش مرکز هندسی را بازی می کند.
• تاس یا تاسه: جزئی که میان دو شاپرک یا میان دو ترنج و گاهی بین دو تی واقع می شود و فرورفتگی های حجم مقرنس را شکل می دهد.
• مدنی: زمانی که تاس به جای یک ارتفاع، دو یا سه ارتفاع داشته باشد و تاسی مرتفع بسازد، به آن مدنی گفته می شود.
• تنوره: خود جزء مستقلی از مقرنس نیست، بلکه حاصل کنار هم قرار گرفتن قطارهایی است که به یک سو پیشروی می کنند.
• تی: هنگامی که بین دو تاس هیچ شاپرکی قرار نگیرد (شاپرک در واقع صفر درجه باشد)، دو تاس به هم می چسبند و ضخامتی معادل دو کاشی پشت به پشت ایجاد می کنند که «تی» نام دارد.

دسته بندی انواع مقرنس بر اساس فرم و ساختار

می توان مقرنس ها را از منظر ظاهر و شیوه ساخت در چند گروه اصلی بررسی کرد:

مقرنس پیش آمده

در این شیوه، خود مصالح اصلی بنا (آجر، سنگ و مانند آن) در قالب مقرنس تراشیده و شکل داده می شود و آرایه مستقیما از دل بدنه بیرون می آید. سادگی و استحکام از ویژگی های مهم این نوع است. از نمونه های شناخته شده می توان به گنبد دکان داوود و مقبره سکاوند اشاره کرد.

مقرنس های لایه لایه و روی هم نشسته

در این نوع، لایه هایی از گچ، آجر یا کاشی روی هم چیده می شوند تا عمق، سایه روشن و حجم بیشتری ایجاد شود. این مقرنس ها غالبا در ایوان ها و زیر گنبدها دیده می شوند و در دوره های سلجوقی و ایلخانی به اوج شکوفایی خود رسیدند.

مقرنس آویخته یا معلق

این نوع مقرنس یادآور قندیل های آهکی غارهاست و از آویزان شدن واحدهای گچی یا کاشی کاری شده در سطح مقعر شکل می گیرد. جلوه بصری آن بسیار ظریف و تزئینی است، هرچند از نظر مقاومت سازه ای نسبت به انواع دیگر ضعیف تر به شمار می رود.

مقرنس به شکل لانه زنبور

این نوع مقرنس از نظر شکل کلی یادآور لانه زنبور است و معمولا از ده ها حفره کوچک چندضلعی، به ویژه شش ضلعی، تشکیل می شود. لانه زنبوری را می توان از چشم نوازترین شیوه ها در معماری صفوی دانست؛ نمونه های شاخص آن را می توان در سردر مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهارباغ مشاهده کرد.
مقرنس کاری در معماری ایران مجموعه گسترده ای از فرم ها را شامل می شود و بر حسب شکل، محل استقرار و شیوه اجرا به گروه های گوناگونی تقسیم می شود. این تنوع هم از منظر زیبایی شناسی و هم از نظر سازه ای و تطبیق با اقلیم اهمیت دارد. مقرنس ها با ترکیب هندسه پیچیده، تقارن، نور و سایه شکل می گیرند و در هر دوره تاریخی با روحیه و سلیقه همان زمان بازآفرینی شده اند.
بر اساس شواهد موجود در مساجد، آرامگاه ها و کاخ های ایرانی، مقرنس ها به صورت پله پله و چندوجهی طراحی می شوند تا علاوه بر نقش تزئینی، در انتقال بار در بخش هایی چون گنبدها یا ایوان ها نیز کمک کننده باشند.

آموزش مقرنس کاری؛ مراحل طراحی و اجرای این هنر

برای اجرای مقرنس کاری باید مجموعه ای از مهارت های معماری، هندسی و هنری در کنار هم قرار گیرد. روند کار از طراحی اولیه و ترسیم دقیق نقشه های هندسی آغاز می شود و تا ساخت و نصب قطعات ادامه پیدا می کند. هر مرحله نیازمند دقت بالا و تجربه است؛ زیرا کوچک ترین خطا در اندازه ها یا زاویه ها، نظم سه بعدی مقرنس را بر هم می زند.
در گذشته، استادکاران ایرانی با تکیه بر قاعده های ریاضی و استفاده از پرگار و گونیا، طرح مقرنس را روی کاغذ یا سطح کار می کشیدند و سپس بر اساس آن، اجزا را با گچ، آجر، کاشی یا چوب به صورت پلکانی و طبقه طبقه اجرا می کردند.

گام های اصلی طراحی و اجرای مقرنس

فرایند ساخت و نصب مقرنس را می توان در چند مرحله اصلی خلاصه کرد:

1. طراحی هندسی (پلان و برش):
   در این مرحله، استادکار با ترسیم نقشه سه بعدی، جای قرارگیری هر جزء یا «آلت» را مشخص می کند. نقشه شامل محل تاس، شاپرک، تخت، شمسه و سایر اجزاست و ترتیب قرار گرفتن آن ها دقیقاً تعیین می شود.
2. ساخت قطعات (آلت سازی):
   بر پایه نقشه، هر قطعه به صورت جداگانه و با مصالحی مانند گچ یا آجر ساخته می شود. در برخی بناها مانند مدرسه چهارباغ اصفهان از قالب های گچی بسیار ظریف با پوشش کاشی بهره گرفته شده است.
3. نصب و اجرا:
   قطعات مقرنس از پایین به بالا چیده می شوند تا هم تراز و هم استحکام کلی سازه حفظ شود. در این مرحله از ملات گچ یا بست های فلزی برای اتصال استفاده می شود.
4. پرداخت نهایی و تزئین:
   پس از تکمیل ساختار، سطح مقرنس با رنگ، کاشی، نقاشی یا ورق طلا آراسته می شود تا جلوه نهایی آن چند برابر شود.

تفاوت اجرای مقرنس درجا و مقرنس قالبی

در طول تاریخ، دو روش اصلی برای اجرای مقرنس رواج داشته است:

• مقرنس درجا:
  در این شیوه که سنتی ترین روش به شمار می رود، قطعات به صورت مستقیم روی بدنه بنا شکل می گیرند. استادکار ملات گچ یا مصالح مشابه را روی دیوار یا سقف اعمال می کند و سپس همان جا اجزا را می تراشد و تنظیم می کند.
  این نوع اجرا در دوره های سلجوقی و ایلخانی رواج بیشتری داشته و در آثاری چون مسجد جامع اصفهان نمونه های ارزشمندی از آن دیده می شود.
• مقرنس قالب ریخته (قالب ریزی شده):
  در این روش، ابتدا اجزای مقرنس در قالب های جداگانه ساخته می شوند و سپس با بست یا ملات به بدنه متصل می گردند. این شیوه دقت هندسی بیشتر و سرعت اجرای بالاتری دارد.
  روش قالبی از دوره صفویه به بعد گسترش یافت و امکان استفاده گسترده از کاشی معرق و رنگ های متنوع را فراهم کرد.

روش های رنگ آمیزی و تزئین سطح مقرنس

آرایش و تزئین سطح مقرنس یکی از مهم ترین مراحل کار است و تاثیر مستقیم بر زیبایی نهایی بنا دارد.

• در دوره های نخستین، مقرنس ها غالبا بدون رنگ و تنها با آجر خام یا گچ سفید اجرا می شدند.
• در دوره تیموری و صفوی، استفاده از کاشی معرق، نقوش گیاهی، اسلیمی و کتیبه های قرآنی روی مقرنس ها بسیار رایج شد.
• رنگ های لاجوردی، فیروزه ای، زرد و سفید بیشترین کاربرد را داشتند و در کنار نور طبیعی، درخشندگی خاصی به ایوان ها و گنبدها می بخشیدند.

در برخی آثار برجسته مانند مسجد شیخ لطف الله و کاخ عالی قاپو اصفهان سطح مقرنس ها با ورق طلا و رنگ های گیاهی تزئین شده که هنوز هم جذابیت و درخشش خود را حفظ کرده اند.

دلیل پیچیدگی چشمگیر مقرنس کاری در معماری ایرانی

پیچیدگی این هنر از هندسه چندوجهی، هماهنگی دقیق اجزا و تنوع در مصالح و ترکیب بندی ناشی می شود. هر مقرنس از ده ها یا حتی صدها واحد کوچک مانند تاس، شاپرک، ترنج، تخت و شمسه تشکیل شده است که باید با دقت ریاضی در کنار هم چیده شوند تا هم سازه پایدار بماند و هم تعادل بصری حفظ شود.
به طور خلاصه، مقرنس کاری آمیزه ای از معماری، ریاضیات و هنر تزئینی است. نظم تکرارشونده و هندسه منظم آن نوعی ریتم فضایی ایجاد می کند که نور را به شکلی خیره کننده بازتاب داده و عمق دید را افزایش می دهد.
به همین دلیل، اجرای مقرنس نیازمند آگاهی دقیق از زاویه سازی، تقارن و محاسبه حجم ها است. کوچک ترین اشتباه در طراحی یا قالب گیری می تواند کل نظم سازه را بر هم بزند.
این هماهنگی ظریف میان کارکرد سازه ای و جلوه هنری است که مقرنس را فراتر از یک تزئین ساده، به نمادی از اوج هنر معماری ایرانی تبدیل کرده؛ جایی که استحکام و زیبایی در تعادل کامل در کنار هم قرار می گیرند.

تفاوت های مقرنس با کاربندی و رسمی بندی

هرچند مقرنس، کاربندی و رسمی بندی همگی در زمره عناصر شاخص معماری سنتی ایران قرار می گیرند، اما از نظر ساختار، هدف و شیوه اجرا با یکدیگر تفاوت دارند.

• مقرنس کاری بیش از هر چیز جنبه تزئینی و نمادین دارد. ساختار آن پله پله و چندوجهی است و معمولا زیر گنبدها، ایوان ها و ورودی ها اجرا می شود تا پیوندی نمادین میان زمین و آسمان ایجاد کند.
• کاربندی در اساس یک ساختار سازه ای و انتقالی است که برای تبدیل پلان مربع به گنبد دایره ای یا ایجاد پوشش های منحنی به کار می رود و می تواند پایه زیرین مقرنس محسوب شود.
• رسمی بندی بیشتر به تقسیم بندی هندسی سطوح سقف ها و گنبدها مربوط است و از ترسیم خطوط متقاطع و اشکال هندسی مانند شمسه، ستاره و چندضلعی روی سطح صاف یا منحنی به وجود می آید.

به زبان ساده، کاربندی، اسکلت سازه ای را فراهم می کند، رسمی بندی، نقشه هندسی را ترسیم می کند و مقرنس، جلوه سه بعدی تزئینی همین ساختارهاست. ترکیب این سه عنصر، زمینه ساز خلق شاهکارهایی مانند مسجد شیخ لطف الله، گنبد سلطانیه و مسجد جامع اصفهان شده است.

سیر تاریخی مقرنس کاری در ایران و جهان اسلام

به دلیل تخریب بخش بزرگی از آثار معماری پیش از اسلام، به ویژه بناهای دوره ساسانی، تعیین تاریخ دقیق پیدایش مقرنس دشوار است؛ با این حال، شواهد نشان می دهد که کاربندی و مقرنس به شکل های ابتدایی در دوره های قبل از اسلام نیز وجود داشته است.
نخستین نمونه های شناخته شده مقرنس را می توان در شکل های اولیه و تکامل نیافته در معماری صخره ای و سنگی، به ویژه در دوران هخامنشی، مشاهده کرد. از سوی دیگر، از معماری قرون نخستین اسلامی آثار محدودی برجای مانده است.
نخستین کاربندی شناسایی شده در مسجد جمعه شیراز و متعلق به دوره صفاریان در قرن نهم میلادی است. با این همه، روند تکامل و گسترش این نوع کاربندی از دوره سلجوقی شتاب بیشتری گرفت.
ورودی آجری برج گنبدکاووس، مقبره امیر اسماعیل سامانی، محراب مسجد جامع نائین، اردستان و مسجد جامع اصفهان از نخستین نمونه های کاربندی و زمینه های پیدایش مقرنس به شمار می روند.
در نهایت، مقرنس کاری در سده های سیزدهم تا شانزدهم میلادی (قرون نهم تا دوازدهم هجری) پیچیده ترین صورت خود را در معماری ایران پیدا کرد.

مقرنس در روزگار پیش از اسلام

زمان و مکان دقیق تولد این هنر تزئینی مشخص نیست؛ اما بر اساس منابع تاریخ معماری ایران، به احتمال زیاد هنرمندان آغازین، الهام خود را برای خلق این فرم از قندیل های یخی و آهکی غارها گرفته اند.

دوره حکومت مادها

می توان یکی از نخستین نمونه های نزدیک به مقرنس را در معماری صخره ای عصر ماد مشاهده کرد. گوردخمه ای سنگی در کرمانشاه، در سه کیلومتری سرپل ذهاب، به نام «دخمه داوود» یا «دکان داوود» وجود دارد که به نوعی به مقرنس های پیش آمده شباهت دارد.
نمونه دوم، «مقبره سکاوند» در «هرسین» است که در بالای آن سه برجستگی در گوشه ها دیده می شود و نمونه ای از مقرنس های جلوآمده به شمار می آید.
نمونه سوم، مقبره «دا و دختر» در فارس است که ساختاری مشابه سکاوند دارد و در زیر قرنیز آن برجستگی ظریفی مشاهده می شود.

عهد هخامنشیان

در معماری و نقش برجسته های سنگی بر جای مانده از دوره هخامنشی، شواهد ارزشمندی درباره حضور این عنصر تزیینی دیده می شود. این آلت تزئینی در این عصر دچار تحول و تنوع قابل توجهی شد و شکل های متنوعی از آن پدید آمد. بیشترین نمونه های نزدیک به مقرنس را می توان در مجموعه های پاسارگاد و تخت جمشید ردیابی کرد؛ از جمله:

• آتشگاه پاسارگاد
• کعبه زرتشت در نقش رستم
• مقبره داریوش
• مقبره کوروش
• تالار صد ستون

روزگار اشکانیان

در دوره اشکانی، روند تحول تزئینات سنگی ادامه یافت و این عنصر در قالب طرح های تازه ای ظاهر شد؛ به گونه ای که می توان حضور پررنگ تر این آلت تزئینی را در آثار این عصر دید. از بناهای شاخص این دوره می توان «کاخ آشور» را نام برد که در آن مقرنس های بریده و قطعه قطعه مشاهده می شود.

دوره ساسانیان و آغاز دوران اسلامی

در دوره ساسانی، همگام با شکوفایی سایر هنرها، مقرنس نیز با کارکردی تزئینی در معماری و نقش برجسته ها به کار گرفته شد. ویژگی هایی چون شیارهای متوالی، گودی های منظم، فرورفتگی های خیاری و قرنیزهای ساده روی هم، از مشخصه های معماری این دوره است.
در کاخ فیروزآباد از مقرنس های تزئینی متعددی استفاده شده است. می توان دوران ساسانی را زمان گسترش و پیچیده تر شدن این آلت تزئینی پیش از اسلام دانست.

با این حال، در دوره پس از اسلام، از نظر تعداد، گستره کاربرد و تنوع مصالح، این هنر جایگاهی ویژه یافت؛ تا آنجا که برخی پژوهشگران مقرنس کاری را از ویژگی های شاخص معماری اسلامی می دانند.

عهد سلجوقیان

دوره سلجوقی نسبت به دوره پیش از خود، زمان جهش و تحول سریع در معماری بود. در بیشتر بناهای این عصر، مقرنس های چشمگیری به چشم می خورد. در قالب های مقرنس این دوره از تزیینات گچی، سنگی و چوبی، هم در فضای داخلی گنبد و هم در نماهای بیرونی استفاده شده است.
در این دوران، فرم کلی بنا در درجه دوم اهمیت قرار داشت و تمرکز معماران و مقرنس کاران بیشتر بر تزئین فضا بود؛ به گونه ای که حاکمان سلجوقی نیز در ساخت بناها، پیش از هر چیز به پوشش تزئینی توجه می کردند.
هنر مقرنس سازی در عصر سلجوقی با الهام از آرایه های ساسانی دگرگون شد. به ویژه استفاده از تالارهای مربع شکل بزرگ، به دلیل امکان اجرای گنبد بر روی گوشه ها، زمینه مناسبی برای گسترش مقرنس فراهم آورد. از مهم ترین بناهای دارای مقرنس در این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مسجد جامع اصفهان
• مسجد جامع اردستان
• مسجد جامع گلپایگان
• مدرسه حیدریه قزوین

دوران ایلخانیان

در عصر ایلخانی، مقرنس کاری در بناها رونق بیشتری پیدا کرد و با ردیف های مفصل تر و متنوع تر، در نقاط مختلف ساختمان حضور یافت. در این دوره هر چهار نوع مقرنس، یعنی پیش آمده، روی هم قرارگرفته، معلق و لانه زنبوری، در داخل و خارج بنا به کار گرفته شد.
از ویژگی های مهم مقرنس در این زمان، مفصل شدن و تنوع در استفاده از انواع مختلف بود. در پوشش نهایی، بیش از همه از ترکیب آجر و کاشی (معقلی) و گره سازی های پیچیده بهره برده شد.
نمونه شاخص این شیوه را می توان در مسجد جامع اشترجان در جنوب غربی اصفهان دید؛ هرچند در گنبد سلطانیه، این هنر در ابعادی بسیار عظیم و تاثیرگذار جلوه کرده است.

دوره تیموریان

یکی از ویژگی های مهم مقرنس در دوره تیموری، استفاده گسترده از آن در سطوح وسیع است. برای نمونه می توان به مقرنس های سردر حرم امام رضا اشاره کرد که با حدود بیست ردیف عمودی، از پرکارترین مقرنس های این دوره به شمار می آید.
در این زمان، حضور چشمگیر مقرنس در ایوان ها و محراب ها به خوبی دیده می شود. مسجد جامع گوهرشاد، یکی از مساجد چهارایوانی برجسته این دوره است که به خاطر تزیینات و معماری، شهرت یافته است.
کاشی های معرق فراوانی برای پوشش و آرایش مقرنس در این دوره به کار رفت. رنگ غالب این کاشی ها «فیروزه ای» و در مواردی چون مسجد کبود تبریز «آبی تیره» همراه با کتیبه ها و نقوش اسلامی سفید بود. از نمونه های مهم این دوره می توان نام برد:

• مدرسه بی بی خانم ها
• گور امیر تیمور
• مدرسه الغ بیگ
• مسجد گوهرشاد
• مسجد کبود تبریز

عصر صفویان

در دوران صفوی، هر چهار نوع مقرنس همچنان متداول بود و در کنار آن، نوآوری های تازه ای نیز پدید آمد. شاید مهم ترین تفاوت مقرنس صفوی با دوره های پیشین را بتوان در روش ساخت، شیوه نصب و جایگاه آن در بنا جستجو کرد.
پیش از صفویان، مقرنس ها هم زمان با بالا آمدن دیوارها و قوس طاق ها، با پس و پیش کردن آجرها ساخته می شد؛ تا جایی که در بخش های بالاتر از تعداد قرنیزها کاسته می شد و پوشش مقرنس دار زیر گنبد یا طاق ایوان تکمیل می گردید.
اما در عصر صفوی، مقرنس ها بر روی قالب های جداگانه شکل می گرفتند و سپس از پایین به بالا، با بست هایی که از پیش در زیر طاق تعبیه شده بود، به سقف متصل می شدند.
از دیگر ویژگی های این دوره، مفصل تر شدن سطح مقرنس است؛ به گونه ای که با افزایش گودی برخی بخش ها و تمرکز واحدهای مقرنس در اطراف آن ها، گودی های وارونه همچون سقف های مدور مستقل جلوه می کنند. به همین دلیل اصطلاح «تاس» و «نیم تاس» در این دوره مطرح شده است.
مقرنس های سردر مسجد شاه عباس (مسجد شاه) در اصفهان، به دلیل گستردگی فضا، حجم مقرنس کاری و تنوع رنگ و نقش کاشی ها، جایگاه ویژه ای دارد.
همچنین در این دوران، مقرنس های آویخته در مناره های بالکن دار رواج بیشتری یافت. از نمونه های این نوع مقرنس می توان به مناره های طرفین ورودی اصلی و ایوان جلوی تالار مربع مسجد شاه اصفهان و نیز مدرسه چهارباغ اشاره کرد.

از نمونه های شاخص مقرنس در دوره صفوی می توان به این بناها اشاره کرد:

• مسجد شیخ لطف الله
• مدرسه چهارباغ
• کاخ عالی قاپو
• کاخ چهلستون
• امام زاده اسماعیل اصفهان
• آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

روزگار قاجاریه

در دوره قاجار، مقرنس ها عمدتا با گچ و قطاربندی، و با استفاده از ابزارهایی مانند موش پا، شاپرک، تخت، شمسه، تاس، مدنی، تنوره و تی اجرا می شدند. برخی از مهم ترین بناهای این دوران که مقرنس کاری چشمگیری دارند عبارت اند از:

• خانه صادقی و خانه ارشادی در اردبیل
• مسجد سپهسالار تهران
• تیمچه امین الدوله کاشان

همان طور که گفته شد، مقرنس یکی از مهم ترین عناصر تزیینی ایرانی ـ اسلامی است که بعدها در سراسر جهان اسلام گسترش یافت. معماران ایرانی برای استحکام و زیبایی بنا از ترکیب فنون مختلف بهره برده اند و در بسیاری موارد، الهام خود را از طبیعت و محیط پیرامون گرفته اند.

نمونه های شاخص مقرنس کاری در معماری ایران

ریشه شناسی و معنای واژه مقرنس

واژه «مقرنس» در متون کهن فارسی و عربی با صورت های مختلفی ثبت شده و ریشه دقیق آن به طور قطعی مشخص نیست، اما چند دیدگاه مطرح است:

• برخی پژوهشگران آن را برگرفته از واژه یونانی «کُرونیس (koronis)» به معنای «خمیده و منحنی» می دانند که با واژه اروپایی cornice (به معنای قرنیز یا تاج دیوار) هم خانواده است.
• در برخی متون فارسی قدیم، واژه های «قرنیس» و «قرنیز» به سایه بان یا برآمدگی بالای دیوار گفته می شده که از نظر کارکرد، شباهت هایی با مقرنس دارد.
• در زبان عربی نیز «قُرناس» به معنای برآمدگی یا پیش آمدگی کوه به کار رفته است.

با شناخت مقرنس، زیبایی معماری ایرانی را عمیق تر درک کنیم

هر مقرنس، بخشی از جان معماری سنتی ایران است؛ تجلی پیوند هندسه، نور و باور که طی قرن ها از دل گچ، آجر و کاشی سر برآورده است. این آرایه ها تنها نقش و رنگ نیستند، بلکه زبان خاموش استادانی اند که با دستان خود، آسمان را تا حد امکان به زمین نزدیک کرده اند.
«دستی بر ایران» شما را دعوت می کند که هنگام بازدید از مساجد، آرامگاه ها و کاخ های تاریخی ایران، لحظه ای مقابل این شاهکارها مکث کنید، نظم حیرت انگیز آن ها را با دقت ببینید و عظمت فکری و ذوق هنری گذشتگان را حس کنید.