مسجد جامع اصفهان؛ تاریخچه، نقشه و عکس

در بافت تاریخی اصفهان بنایی می‌درخشد که قرن‌هاست نماد ذوق و دیانت ایرانی است؛ مسجد جامع اصفهان که آن را مسجد جمعه یا مسجد جامع عتیق نیز می‌نامند. این یادگار بی‌همتا علاوه بر قرار گرفتن در شمار دیدنی‌های برجسته اصفهان، در سال ۲۰۱۲ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

این مسجد کهن، بیش از هزار سال تحول معماری اسلامی ایران را به نمایش می‌گذارد؛ هر ایوان و شبستان آن چون صفحه‌ای از تاریخ و هنر ایرانی روایتگری می‌کند.

آنچه به مسجد جامع اصفهان جلوه‌ای ویژه داده، آمیزه چشمگیر گچبری‌ها، کاشی‌کاری‌ها، مقرنس‌ها و خطاطی‌های ارزشمند است که به دست استادکاران دوره‌های مختلف خلق شده‌اند.

اگر مشتاقید گذشته این اثر فاخر، پلان مسجد جامع اصفهان و تصاویر دیدنی آن را بشناسید، تا انتهای این مطلب با دستی بر ایران همراه باشید.

مسجد جامع اصفهان تنها جایگاه نیایش نیست؛ دفتر ورق‌خورده‌ای است از سیر بالیدن معماری اسلامی در ایران.

–آرتور پوپ (ایران‌شناس)

جایگاه مسجد جامع در شکل‌گیری شهر اصفهان

به روایت مورخان، پیش از تبدیل شدن اصفهان به شهری یکپارچه، ناحیه سپاهان مجموعه‌ای از روستاهای کوچک پیرامون زاینده‌رود بود.

در میانه این محدوده، روستای «یاوان» قرار داشت که نخستین هسته مسجد در آن شکل گرفت. یکی از شاخه‌های آب زاینده‌رود از کنار مسجد می‌گذشت و تا سال‌ها از داخل صحن عبور می‌کرد و بعدها زیر پوشش کاشی‌های کف پنهان شد. همین مسجد به کانون اولیه رشد اصفهان بدل شد؛ شهری که در دوره‌های بعد بالید و به یکی از قطب‌های کشور رسید و مسجد جامع آن در میان مساجد جهان زبانزد شد.

مسجد جامع اصفهان کجاست؟

برای دیدن این اثر تاریخی، راهی میدان قیام اصفهان شوید و سپس به خیابان علامه مجلسی بروید یا از موقعیت مکانی زیر بهره بگیرید:

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

پیکره مسجد در گذر زمان و با افزوده‌های متوالی دوره‌های مختلف تاریخی به شکل کنونی درآمده است؛ از این رو نمی‌توان آن را تنها به یک دوره خاص نسبت داد. یافته‌های باستان‌شناسی و منابع مکتوب نشان می‌دهد بخش مرکزی بنا ریشه در پیش از اسلام دارد.

گمان می‌رود که ساخت اولیه آن به عنوان آتشکده بوده و برای آیین‌های دینی به کار می‌رفته است. کشف پایه ستونی با نقوش ساسانی این فرض را تقویت می‌کند.

پس از ورود مسلمانان و استقرار حکومت‌های اسلامی، بنا بازسازی شد و کاربری مسجد یافت. در دوره عباسی، ساخت با خشت و آجر انجام گرفت و در طول سده‌ها بخش‌های متعدد به آن افزوده شد.

در سده یازدهم میلادی، گنبدی بر فراز مقصوره برپا شد و بدین‌سان مسجد شبستانی به الگوی چهارایوانی بدل گردید؛ الگویی که بعدها در جهان اسلام گسترش یافت و با عنوان «مسجد ایرانی» شناخته شد. مسجد جامع اصفهان از نخستین پیشگامان این تحول است.

رد تحول معماری ایرانی را می‌توان در این مجموعه دید؛ از شیوه عباسی تا صفوی، که هر کدام نقشی مهم در فهم معماری اسلامی در ایران دارند.

معماری مسجد جامع اصفهان

از آنجا که معماران ایرانی زبان طراحی ویژه خود را پی گرفته‌اند، سنت ایرانی مسجدسازی تاثیر عمیقی بر شکل‌گیری و تعالی معماری اسلامی گذاشته است.

کاشی‌کاری‌های ورودی مسجد با هویت ایرانی اسلامی خود، جلوه‌ای تماشایی پدید آورده‌اند. افزون بر آن، گنبدها و تالارهای چندستونی پرشمار در این مجموعه به چشم می‌آیند.

مساحت مسجد بیش از ۱۰۴۰ متر مربع است. الگوهای دایره‌ای در طراحی اجزا کاربرد فراوان دارد، در حالی که ستون‌ها مقطع مربعی دارند و با نقوش حکاکی شده آراسته‌اند.

در صحن مسجد چند سنگاب بزرگ دیده می‌شود. پنجره‌های شش‌ضلعی و گچبری‌های بالای آنها از لطافت معماری عصر صفوی حکایت دارد و بر زیبایی فضا می‌افزاید.

گچبری‌های ورودی مسجد، پیشینه تاریخی بنا را بازتاب می‌دهد؛ آثاری با ریشه دیلمی که از قرن دهم میلادی بر جای مانده‌اند.

حتما بخوانید: کاشی کاری ایرانی؛ تاریخچه، انواع و سیر تحول آن

گنبدهای شاخص مسجد جامع عتیق

دو گنبد برجسته نظام‌الملک و تاج‌الملک در صحن مسجد عتیق جای دارند. این دو وزیر سلجوقی که رقابتی دیرینه داشتند، هر یک گنبدی برای مسجد بنا کردند.

گنبد نظام‌الملک بر فراز ایوان جنوبی ساخته شده و از نمونه‌های ممتاز معماری سلجوقی است. در ساخت و تزئین آن از آجر و گچ با طرح‌های بدیع بهره گرفته‌اند.

گنبد تاج‌الملک، شاهکاری از شیوه رازی، در سوی شمالی قرار دارد. هندسه درونی آن دل هر بیننده‌ای را می‌برد. این گنبد از نظر اندازه کوچکتر از گنبد نظام‌الملک است، اما در ظرافت اجرا می‌درخشد و همانند آن بر استوانه‌ای استوار است و از چهارضلعی به هشت و سپس شانزده‌ضلعی گذار می‌کند. به این گنبد «خاگی» (تخم‌مرغی) نیز می‌گویند.

برای آشنایی بیشتر با گنبدها حتما بخوانید: گنبدهای ایران؛ تاریخچه، انواع و معماری خاص ایرانی

ایوان‌های چهارگانه مسجد جامع اصفهان

در دوره‌های گوناگون تاریخی، استادکاران اصفهانی ایوان‌های باشکوهی را به کالبد مسجد افزودند. این ایوان‌ها شامل موارد زیر است:

• ایوان صاحب در سوی جنوبی
• ایوان درویش در بخش شمالی
• ایوان استاد در ضلع غربی
• ایوان شاگرد (صفه شاگرد) در طرف شرقی

حتما بخوانید: ایوان های ایرانی؛ خاستگاه، انواع و ویژگی‌های متمایزکننده آنها

تزئینات مسجد

مسجد جامع اصفهان از لحاظ آرایه‌ها یکی از اوج‌های معماری ایرانی به شمار می‌آید. در دوره‌های مختلف تاریخی، هنرمندان برای آرایش این «عروس بناها» کوشیده‌اند. در سده دهم میلادی دیوارها با کاهگل نرم اندود و ستون‌ها با آجرکاری سنتی آراسته می‌شد و به سبب پرهیز از تصویر انسان و حیوان در مساجد، از نقوش هندسی و انتزاعی بهره می‌گرفتند.

در دوره سلجوقی خطوط بنایی عمود برهم و گچکاری رواج یافت. در عصر ایلخانان، نقشمایه‌های طبیعی در محراب‌ها بیشتر به چشم می‌خورد. در دوره تیموری استفاده از کاشی‌های رنگین و رسمی‌بندی میان کاشی‌ها برای آراستن حیاط‌ها متداول شد. صفویان این روند را ادامه دادند و کاشی هفت‌رنگ را به اوج رساندند. مقرنس‌کاری ایوان شرقی و ترکیب آجر و کاشی در چهار ایوان پیرامون صحن از جلوه‌های صفوی است.

در دوره قاجار به دلیل انتقال پایتخت و کاهش توجه شاهان به این بنا، مرمت‌های اندکی صورت گرفت؛ تنها سکوهای آجری افزوده شد و مدفن علامه مجلسی در مسجد بازسازی گردید.

از «مقرنس کاری چیست؟ سیر تحول آن در معماری ایرانی» چه می‌دانید؟

نام پادشاهان و هنرمندان بر کتیبه‌های مسجد

در مسجد جامع اصفهان کتیبه‌هایی از ادوار مختلف برجاست که نام بزرگان بر آنها نقش بسته است. در این کتیبه‌ها نام هفت پادشاه از جمله ملکشاه سلجوقی و شاه عباس صفوی، هفت تن از مشاوران و ناظران چون خواجه نظام‌الملک و محمدحسین‌خان صدر اصفهانی، همچنین نام نه بانی و مباشر و بیست و نه هنرمند، خوشنویس و گچبر ثبت شده است.

دیدنی‌های ویژه این مسجد

ایوان صاحب در دوره سلجوقی ایجاد شد. کاشی‌کاری‌های پرجزئیات ایوان استاد متعلق به همان عصر است؛ نقش‌ها همراه با کتیبه‌های ثلث و نستعلیق صحنه‌هایی دیدنی آفریده و مهارت سازندگان را نشان می‌دهد. گچبری‌های تزئینی این بخش نیز به دوره صفوی بازمی‌گردد.

منبرهای چوبی منقوش از ویژگی‌های شاخص مسجد است که از جنبه‌های گوناگون قابل بررسی است. کتیبه‌های آجری گنبدخانه‌های شبستان مظفری با خط کوفی بسیار چشمگیرند و بر زیبایی معماری مجموعه می‌افزایند.

بخش‌های افزوده شده در دوره‌های مختلف هر یک جلوه‌ای از استادی معماران زمان خود را نشان می‌دهد؛ برخی از این ویژگی‌ها به دوره‌های سلجوقی، عباسی، صفوی و دیلمی مربوط است.

بازدید از مسجد جامع اصفهان

هر سال گردشگران داخلی و خارجی بسیاری به تماشای این بنای کهن می‌آیند و نمونه‌ای کم‌نظیر از معماری اسلامی ایران را از نزدیک می‌بینند.

بیشتر تورهای ایران بازدید از این مجموعه را در برنامه خود دارند. اگر هم به صورت مستقل به اصفهان سفر می‌کنید، دیدار از جاذبه‌های این شهر به ویژه این مسجد را از دست ندهید.

تماشای مسجد جامع عتیق اصفهان را از دست ندهید!

ویدیوهای مسجد جامع عتیق اصفهان

منبع: صفحه اینستاگرامی farhadkhabazan@ و mirbagheri.ph@