مراسم افطاری؛ پیشینه و انواع این رسم دینی

افطار امروز تنها یک سنت دینی تلقی نمی شود؛ این آیین به عنوان بخشی از میراث مشترک مردمان شناخته شده است. در آذر ۱۴۰۲، آیین افطار به عنوان بیست و سومین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو ثبت جهانی شد؛ آیینی که فراتر از سفره و خوراک، پیام آور بخشندگی، هم نشینی و ارزش های اجتماعی در فرهنگ ایرانی است.

این رسم دیرپا نه فقط در آیین های ایرانی که در جهان اسلام جایگاهی ویژه دارد و امروز به نمادی از هم پیوندی فرهنگی میان ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان بدل شده است. اگر کنجکاوید چرا یک وعده جمعی تا این اندازه اهمیت یافته و در ایران چه رسوم گوناگونی پیرامون آن شکل گرفته، با این مطلب از دستی بر ایران همراه باشید.

در رمضان، پس از نماز شام، ایرانیان سفره افطار می اندازند و نان و خرما را در کنار شیرینی ها و نوشیدنی های گوناگون آماده می کنند؛ این عادت از کهن ترین رسم های مسلمانان ایران است.

-ابوریحان بیرونی

افطاری در ایران؛ روایت یک آیین جمعی

تمام ایرانیان ماه رمضان را با روزه داری، نیایش های سحرگاهی، ربنای افطار، سفره های سحر و افطار و آداب مشابه می شناسند. در این ماه دعا و خودداری، روزه داران از خواب نیمه شب بر می خیزند و بر سفره سحری می نشینند. سپس از سپیده تا غروب، از خوردن و آشامیدن و دیگر مبطلات پرهیز می کنند.

پس از آن، هم نشینی افطار هنگام غروب و پس از اذان مغرب، در جمع خانواده یا گروه های بزرگ تر شکل می گیرد. معمولا خیران و معتمدان این گردهمایی ها را در خانه ها یا فضاهای عمومی مانند مساجد، تکیه ها، حسینیه ها، بازار و… برپا می کنند.

افطاری کنشی اجتماعی و فرهنگی است که در همه جوامع اسلامی، فارغ از جنسیت و قومیت اجرا می شود. یکی از هدف های اصلی این آیین، گسترش دوستی ها و توجه به نیازمندان است.

سفره افطار با خوراکی های متنوع معنا پیدا می کند. اگرچه امروز استفاده از غذاهای آماده هم رواج دارد، حال و هوای کهن هنوز زنده است. در حقیقت افطار و سحری خوردن در کنار خانواده در رمضان بخشی از فرهنگ ایرانیان است و مردم به آن پایبندند.

با آنکه رمضان برای همه مردم ایران معنایی مشترک دارد، شیوه برگزاری افطار در هر شهر می تواند متفاوت باشد؛ بسته به فرهنگ و سلیقه مردم همان دیار. گاهی برخی شهرها چنان باشکوه میزبان این آیین می شوند که ساکنان شهرهای دیگر برای تجربه آن، سفر به آنجا را بر می گزینند.

همان طور که می دانید، ماه رمضان پس از شعبان آغاز می شود و با عید فطر پایان می یابد. صبح روز عید نیز نماز ویژه در مساجد اقامه می شود و روزه داران زکات فطریه می پردازند تا به دست مستمندان برسد.

زمان مراسم افطار؛ از نشانه های کهن تا اعلان اذان

در گذشته و پیش از رسانه های خبری، تشخیص وقت سحر و افطار با روش های دیگری انجام می شد؛ از جمله:

• شناخت ستارگان و جایگاه آن ها در آسمان در زمان های مختلف؛
• روشن کردن چراغ بر فراز بلندی ها و گلدسته مساجد؛
• استناد به بانگ خروس؛
• آگاه کردن مردم با نقاره، طبل و شیپور؛
• جار زدن در گذرها و کوچه ها و… .

با نزدیک شدن وقت افطار، از ساعتی پیش از آن، خوراکی های گوناگون آماده و بر سفره چیده می شود. سپس روزه داران دعاهای مخصوص افطار را می خوانند و با شنیدن اذان، روزه را می گشایند.

گشودن روزه معمولا با چند دانه خرما و کمی نوشیدنی گرم مانند آب جوش آغاز می شود. پس از آن، خوردنی هایی مثل نان و پنیر، فرنی، شله زرد، سوپ و آش و… صرف می شود.

برخی روزه داران پس از باز کردن روزه با خوراکی مختصر، نماز را به جا می آورند و سپس سراغ خوردن دیگر غذاها می روند.

چگونه یک افطاری برپا کنیم؟

افطار می تواند با گرد آمدن اعضای خانواده در خانه برگزار شود. گاهی با دعوت از خویشاوندان و دوستان، این دورهمی رنگ و جلوه بیشتری می گیرد. چنین میزبانی معمولا در آغاز ماه رمضان و در شب های قدر (نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) پررنگ تر است.

شب قدر شبی است که قرآن در آن نازل شده؛ اما زمان دقیق آن روشن نیست، بنابراین مسلمانان سه شب را به احیا و شب زنده داری اختصاص می دهند. همچنین شب نوزدهم با ضربت خوردن حضرت علی(ع) و شب بیست و یکم با شهادت ایشان هم زمان است.

افطاری در سطح اجتماعی نیز در مساجد و مکان های عمومی و خصوصی برگزار می شود.

افطاری در مسجد؛ برکت همسایگی

در روایت های فراوانی که درباره افطاری دادن نقل شده، مسلمانان و به ویژه روزه داران به این کار نیک ترغیب شده اند. برای نمونه از پیامبر اکرم(ص) درباره فضیلت افطاری دادن آمده است:

«هر کس مؤمن روزه داری را در ماه رمضان افطار دهد، نزد خدا پاداشی برابر آزاد کردن یک بنده دارد و گناهان گذشته او آمرزیده می شود.»

چنین پاداش ها سبب می شود با یاری خیران، سفره های افطار در مساجد گسترده شود. در نتیجه روزه داران هر محله به هم نزدیک تر می شوند و با همدلی، در رفع نیازها نیز کنار هم می ایستند.

حضور سفره افطار در مسجد همچنین فرصتی است تا آداب روزه داری بهتر شناخته شود و نماز در وقت مناسب برپا گردد. تلاوت قرآن در رمضان نیز در مساجد پیوسته انجام می شود و ثواب روزه را افزون تر می کند.

رمضان ماه میهمانی خداست و همه دعوتند از سفره ای بهره ببرند که پروردگار برای بندگان گسترده است. کارهایی مانند افطاری دادن، قرائت قرآن و کمک به نیازمندان، بهره مندی از این ماه پربرکت را بیشتر می کند.

برای افطار چه بخوریم؟

افطار نخستین وعده پس از ساعت ها نخوردن است؛ پس انتخاب خوراک اهمیت زیادی دارد. بهتر است روزه با نوشیدنی گرم باز شود و ساده ترین گزینه آب جوش است. سپس برای جبران انرژی، خوراکی های سبک و مغذی مانند انواع فرنی، شله زرد، حلیم، سوپ و آش پیشنهاد می شود. مصرف مواد نشاسته ای مانند گندم، جو و نان نیز برای روزه داران سودمند است.

نکته قابل توجه آن است که خوراکی های افطار تا حد امکان گرم باشند؛ خوردن غذاهای سرد ممکن است موجب اسپاسم معده و عضلات شکم شود.

از سوی دیگر، مواد شیرین مانند خرما، زولبیا و بامیه، کشمش و… روی سفره افطار ضروری اند، زیرا پس از ساعات طولانی، قند خون افت می کند و بدن به قند نیاز دارد.

با توجه به نیاز روزانه بدن به آب، جبران آب از دست رفته نیز مهم است؛ به ویژه اگر رمضان با فصل های گرم هم زمان شود.

تأمین آب تنها با نوشیدنی ها نیست؛ میوه و سبزی تازه هم به آبرسانی کمک می کند. میوه هایی مثل سیب، پرتقال و هندوانه آب فراوان دارند و سبزیجاتی مانند گوجه، خیار، کاهو و بروکلی نیز هم سودمندند و هم در تأمین آب بدن مؤثرند.

چند افطاری ساده و خوشمزه

خیلی از روزه داران برای افطار غذای سبک تدارک می بینند تا از خوردن شام مفصل پرهیز کنند و وعده اصلی را به سحر بسپارند. در ادامه چند انتخاب رایج و خوش طعم را می بینید:

• نان و پنیر و گردو و سبزی، انواع سوپ و آش و حلیم، فرنی برنج یا آرد گندم، شله زرد، شیربرنج، حلوا، دلمه، کوفته، کوکو، شامی، کتلت، انواع سالاد و در کنارشان شربت هایی مانند گلاب و زعفران.

بیشتر درباره آیین افطار

میهمان نوازی بخش جدایی ناپذیر فرهنگ ایرانی است و در رمضان با برگزاری افطاری جلوه ای ویژه می یابد. سفره های افطار معمولا سرشار از خوراکی ها و غذاهای رنگارنگ مانند خرما، زولبیا و بامیه، نان، فطیر، آش یا سوپ و… برای پذیرایی از روزه داران است. البته هدف افطاری تنها خوردن نیست؛ گرد آمدن بر سر یک سفره، همدلی و نزدیک شدن دل ها نیز هست.