ماهی قرمز از کدام دریا به سفره هفت‌سین رسید؟

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کورش دیباج: نوروز، به عنوان یک جشن باستانی و نمادین که ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران باستان دارد، هر ساله در سرتاسر ایران و بسیاری از کشورهای منطقه با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود. یکی از اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اجزای سفره هفت‌سین، ماهی قرمز است که در سال‌های اخیر به نمادی از زندگی، تحول و شادابی در این آئین ملی تبدیل شده است. با این حال، پرسش‌های بسیاری در خصوص ریشه‌دار بودن یا وارداتی بودن این نماد مطرح است. ماهی قرمز در حالی که به عنوان جز جدایی‌ناپذیر سفره هفت‌سین شناخته می‌شود، در متون کهن ایرانی و منابع تاریخی به‌عنوان یکی از عناصر اصلی جشن نوروزی مشاهده نمی‌شود. در واقع، تاریخچه ورود این نماد به فرهنگ ایرانی با تحولات فرهنگی و سیاسی دوران قاجار ارتباط دارد.

این مسئله که آیا ماهی قرمز به عنوان نمادی از زندگی و خوشبختی به طور سنتی در نوروز ایران حضور داشته است یا اینکه در جریان تماس‌های فرهنگی با دیگر کشورها به فرهنگ ایرانی راه یافته است، نیازمند بررسی‌های تاریخی و فرهنگی عمیق است. به علاوه، واردات این نماد به سفره‌های نوروزی، با توجه به تغییرات فرهنگی و اجتماعی که در دوره‌های مختلف ایران ایجاد شده، نشان‌دهنده تحولاتی در چگونگی پذیرش نمادها و آئین‌ها در فرهنگ ایرانی است. در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این نماد، جایگاه آن در فرهنگ نوروزی و تأثیرات آن بر هویت فرهنگی ایرانیان خواهیم پرداخت.

ماهی قرمز و تجربه نوروزی

در گفت‌وگو با مردم در خیابان‌ها و بازارهای نوروزی، نظرات مختلفی پیرامون ماهی قرمز و حضور آن در سفره هفت‌سین مطرح شد. خانم رضایی، خانه دار در این رابطه به خبرنگار مهر می‌گوید: ماهی قرمز همیشه برای ما نماد زندگی و شادابی بوده است. هر سال، از خرید ماهی قرمز برای سفره هفت‌سین لذت می‌بریم. به نظر من، این ماهی باعث می‌شود خانه‌ام پر از انرژی مثبت شود. البته می‌دانم که شاید ریشه‌اش ایرانی نباشد، ولی برای ما ایرانی‌ها شده است که جزو سنت‌های نوروزی باشد.

مونا محمودی، یک دانش‌آموز دبیرستانی نظر متفاوت‌تری نسبت به بقیه دارد و به خبرنگار مهر می‌گوید: ماهی قرمز همیشه برای من یک چیزی بیشتر از یک نماد بوده. توی بچگی همیشه از این ماهی‌ها نگه‌داری می‌کردم و برای من یک خاطره خوب از نوروز به حساب می‌آید. اما بعد از مطالعه در مورد تاریخ نوروز فهمیدم که ماهی قرمز هیچ‌وقت در سفره‌های قدیمی ایرانی‌ها نبوده. این خیلی جالب بود که این نماد، چطور به این سنت وارد شده است.

ماهی قرمز از چه زمانی وارد سفره هفت سین شد؟

علی رضا حسینی، پژوهشگر تاریخ فرهنگی به خبرنگار مهر می‌گوید: ماهی قرمز به هیچ‌وجه جزئی از سنت‌های ایرانی نیست. ورود این نماد به سفره‌های نوروزی در دوره قاجار و تحت تأثیر روابط فرهنگی با چین و روسیه به وقوع پیوست. در تاریخ ایران، هیچ‌گونه اشاره‌ای به ماهی قرمز در سفره هفت‌سین نمی‌شود. در فرهنگ ایرانی، ماهی و سایر موجودات آبزی معمولاً نماد زندگی در کلیت فرهنگ بوده‌اند، اما اینکه ماهی قرمز دقیقاً وارد این سفره‌ها شود، نشان‌دهنده تحولی در پذیرش نمادهای خارجی است.

او ادامه می‌دهد: این تغییر در دوره قاجار به وضوح تأثیرپذیری فرهنگ ایرانی از دیگر فرهنگ‌ها را نشان می‌دهد. علاوه بر این، در تاریخ ایران از دیرباز نمادهایی چون سبزه، سمنو، سیب و سرکه در سفره‌های نوروزی جایگاه ویژه‌ای داشتند و هرکدام از این نمادها با معانی عمیقی چون باروری و خوشبختی در ارتباط بودند. واردات ماهی قرمز به سفره هفت‌سین نشان‌دهنده فرآیند هم‌گرایی فرهنگی است، اما این تغییرات باید در چارچوب حفظ اصالت‌های ایرانی صورت گیرد.

این پژوهشگر تاریخ فرهنگی تصریح می‌کند: ماهی قرمز اگرچه در طول زمان به نماد زندگی و تحول در میان مردم تبدیل شده است، اما باید توجه کرد که این نماد نه تنها از ریشه‌های ایرانی بی‌بهره است، بلکه به مرور زمان در میان مردم به یکی از نشانه‌های تجاری و بازار مصرف تبدیل شده است. اگرچه این ماهی می‌تواند به شادابی سفره‌های نوروزی افزوده و به یک نماد همگانی تبدیل شود، اما ما باید نسبت به تحریف تاریخ و میراث فرهنگی خود حساس باشیم.

ماهی قرمز؛ از اسطوره‌های ایرانی تا تنگ‌های نوروزی

سارا محمودی، استاد تاریخ و میراث فرهنگی به خبرنگار مهر می‌گوید: ورود ماهی قرمز به سفره هفت‌سین، جدا از تأثیرات فرهنگی و تاریخی، از جنبه‌های اسطوره‌ای نیز قابل بررسی است. در اساطیر ایرانی، ماهی به عنوان نماد زندگی و تحول مورد توجه قرار گرفته، اما این مسأله به طور مشخص در مورد ماهی قرمز صدق نمی‌کند. اسطوره‌های ایرانی بیشتر به موجودات آبزی دیگری مانند گاوآهن و اسب در داستان‌های آفرینش و دگردیسی‌های اساطیری اشاره دارند.

او ادامه می‌دهد: در واقع، ورود ماهی قرمز به فرهنگ ایرانی بیشتر به دلیل تأثیرات خارجی بوده است و در طول تاریخ نوروز چنین نمادی وجود نداشته است. در ایران باستان، نوروز به طور خاص به عنوان جشن طبیعت و تغییر فصل شناخته می‌شد و نمادهای سفره هفت‌سین بیشتر با عناصر طبیعی مرتبط بودند. سبزه، سمنو، سرکه و سیب همه در ارتباط با طبیعت و باروری بودند و برای حفظ آن‌ها در نوروز از نمادهای اسطوره‌ای استفاده می‌شد.

محمودی اظهار می‌کند: برخی معتقدند که با اضافه شدن ماهی قرمز به سفره‌های نوروزی، تحریفاتی در اساطیر ایرانی رخ داده و این نماد از یک سنت خارجی به یک آئین ایرانی تبدیل شده است. این اتفاق می‌تواند به تدریج اصالت جشن نوروز را تحت تأثیر قرار دهد. در این شرایط، باید بازنگری در نمادهای نوروزی صورت گیرد و سنت‌های اصیل ایرانی حفظ شوند تا نوروز همچنان به عنوان یک جشن ملی و فرهنگی ارزشمند باقی بماند.

ماهی قرمز در هیچ‌یک از جشن‌های سنتی ایرانی‌ها جایگاهی نداشته است

رضا حسین‌پور، دکترای تاریخ، فرهنگ و ایران باستان به خبرنگار مهر می‌گوید: در بررسی تاریخ ایران باستان، می‌توان گفت که ماهی قرمز در هیچ‌یک از اساطیر ایرانی و هیچ‌کدام از جشن‌های سنتی ایرانی‌ها جایگاهی نداشته است. در حقیقت، ماهی تنها به عنوان نمادی از آب و زندگی در فرهنگ ایرانی شناخته می‌شود، اما این ماهی قرمز که امروزه به سفره‌های نوروزی وارد شده است، هیچ ارتباطی با آئین‌های کهن ایرانی ندارد. در متون و متون دینی ایرانی، مانند آئین‌های زرتشتی و اساطیر ایران باستان، ماهی به عنوان نمادهای تجدید حیات و نشاط شناخته می‌شود، ولی آن ماهی که ما امروز به‌عنوان ماهی قرمز در سفره هفت‌سین استفاده می‌کنیم، از خارج از ایران وارد شده است.

او می‌افزاید: ماهی قرمز به‌طور خاص در برخی فرهنگ‌ها مانند فرهنگ چینی و روسی با مفهوم شانس و برکت ارتباط دارد. در ایران اما در جشن‌های نوروزی و جشن‌های دیگر، از نمادهای دیگری مانند آتش، نور، سبزه و دمنوش‌ها برای نشان دادن ارتباط با طبیعت استفاده می‌شده است. اضافه شدن ماهی قرمز به سفره‌های نوروزی بیشتر به یک پدیده فرهنگی وارداتی در دوران قاجار و سپس در دوران پهلوی مرتبط می‌شود که در آن زمان‌ها ایران در معرض تغییرات فرهنگی از سوی کشورهای غربی و شرقی قرار گرفت.

این دکترای تاریخ، فرهنگ و ایران باستان اضافه می‌کند: این تغییرات و واردات فرهنگی در واقع نشان‌دهنده تحولی در تاریخ نوروز است، اما باید توجه داشت که به‌طور خاص ماهی قرمز هیچ‌گاه در گذشته بخشی از این جشن نبوده است. ما باید در آینده با نگاهی به اصالت‌های فرهنگی خود، تلاش کنیم تا سنت‌های نوروزی را به شکل واقعی و اصیل خود حفظ کنیم.

حفظ اصالت‌های فرهنگی نوروز

بر اساس صحبت کارشناسان می‌توان این استنباط را کرد که ماهی قرمز که به سفره هفت‌سین افزوده شده است، برخلاف آنچه که در ابتدا به نظر می‌رسد، ریشه‌ای در سنت‌های ایرانی ندارد. این نماد که در قرن نوزدهم وارد فرهنگ ایرانی شد، نشان‌دهنده تأثیرات فرهنگی کشورهای دیگر است. در حالی که ماهی قرمز به نماد زندگی و تحول در بسیاری از خانواده‌ها تبدیل شده است، باید توجه داشت که این نماد به مرور زمان به کالای تجاری تبدیل شده است. به‌جای ادامه این روند، لازم است که توجه بیشتری به نمادهای اصیل ایرانی همچون سبزه، سمنو و سیب داشته باشیم تا نوروز همچنان به عنوان یک جشن ملی با اصالت باقی بماند.