قنات دوطبقه مون؛ اثری جهانی که در خطر خاموشی است
اردستان-قنات دوطبقه مون اردستان فراتر از یک سازه آبی باستانی گواهی بر نبوغ انسان، شریان حیاتی زندگی و بخشی ارزشمند از میراث جهانی بوده که مسیر حفاظت از آن با چالش‌های پیچیده‌ای همراه است.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-علیرضا صفاری‌فر: در قلب ایران، جایی که تاریخ و نوآوری دست در دست هم روایتی از بقا و هوشمندی را می‌بافند، قنات دوطبقه مون اردستان همچون نگینی بی‌همتا می‌درخشد.
قنات دوطبقه مون اردستان نمادی بی‌بدیل از توانمندی و هوش مهندسی ایرانیان در مدیریت منابع آبی در دل کویر از سال ۱۳۹۵ شمسی یا ۲۰۱۶ میلادی با افتخار در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته است.
این گزارش سفری است به لایه‌های عمیق‌تر این قنات شگفت‌انگیز چالش‌های پیش روی آن و چشم‌انداز روشنی که گردشگری مسئولانه می‌تواند برای حفظ و احیای آن ترسیم کند.
این قنات که قدمت آن به دوران پیش از اسلام (اشکانیان و ساسانیان) می‌رسد نه تنها یک اثر تاریخی مهم بلکه به دلیل ساختار یگانه‌اش تنها قنات دوطبقه فعال در کل جهان محسوب می‌شود. این ویژگی منحصربه‌فرد قنات مون را به یکی از شگفت‌انگیزترین دستاوردهای بشری در زمینه هیدرولیک و مهندسی آب تبدیل کرده است.
قنات در کویر؛ ستون فقرات حیات، تمدن و معجزه آفرینش
در سرزمین‌های وسیع و کم‌آب ایران جایی که طبیعت سخاوتمندانه باران نمی‌باراند و منابع آب سطحی محدودند، قنات‌ها معجزه تدبیر و هوشمندی بوده‌اند. قنات‌ها نه تنها راه‌حلی برای بقا در مناطق کویری بودند بلکه ستون فقراتی برای شکوفایی تمدن‌ها، کشاورزی و ایجاد سکونتگاه‌های پرجمعیت شدند. قنات مون اردستان با قدرت تأمین آب شیرین از اعماق زمین‌های خشک و سوزان مثالی درخشان از این رابطه حیاتی میان انسان و آب در کویر است.
این سازه‌های زیرزمینی با گردآوری و هدایت آب‌های زیرزمینی به سطح زمین عملاً مرزهای آبادانی را در دل کویر گسترانده و حیات را به مناطقی آورده‌اند که در غیر این صورت شاید هرگز مسکونی نمی‌شدند. قنات صرفاً یک سازه آبی نیست بلکه فلسفه‌ای از پایداری، دانش و همزیستی با طبیعت در اوج سختی‌هاست.
قنات مون؛ راز مهندسی دوطبقه، شگفتی قرون متمادی
ویژگی متمایز و بی‌نظیر قنات مون اردستان، همانا وجود دو کانال آب‌رسان کاملاً مجزا، مستقل و فعال در دو طبقه متفاوت یکی بالای دیگری است. این دو کانال بدون آنکه کمترین تداخلی با یکدیگر داشته باشند از طریق میله‌چاه‌های مشترک به یکدیگر راه پیدا می‌کنند اما هیچ آبی از یک طبقه به دیگری نشت نمی‌کند.
این طراحی حیرت‌انگیز، نمونه‌ای اعلا از نبوغ مهندسی هیدرولیک است که نشان می‌دهد سازندگان باستانی آن، درک عمیقی از فشار آب، جنس خاک و اصول هیدرولوژی داشته‌اند.
طبقه بالایی این قنات آب شیرین و گوارایی را برای مصارف شرب مردم اردستان و آبیاری مزارع کشاورزی منطقه منتقل می‌کند. این طبقه حیاتی‌ترین بخش قنات برای بقای جامعه محلی بوده است.
طبقه پایینی آن آبی با کیفیت متفاوت که می‌تواند شورتر یا دارای املاح بیشتری باشد را برای مصارف خاص، احتمالاً صنعتی، آبیاری برخی محصولات مقاوم، یا حتی خنک‌سازی کارگاه‌ها و باغ‌ها منتقل می‌کرده است.
تفکیک این دو جریان آب بهینه سازی مصرف را به حداکثر رسانده و از هدر رفت منابع باکیفیت جلوگیری می‌کند.
این جداسازی دقیق نه تنها بهره‌وری آب را افزایش می‌دهد بلکه مانع از آلودگی آب شرب می‌شود و پایداری منابع را تضمین می‌کند.
مقنیان باستانی با دسترسی به ابزارهای ابتدایی، توانسته‌اند با دقت و محاسباتی خیره‌کننده، این شاهکار را بسازند و شیب دقیق هر دو طبقه را چنان تنظیم کنند که آب به آرامی و پیوسته در طول کیلومترها مسیر زیرزمینی جریان یابد.
معماری قنات؛ الفبای نبوغ زیرزمینی
ساختار فیزیکی قنات مون، خود گویای نبوغی است که در پس ساخت آن بوده. دهانه‌های ورودی (مادرزاد) که منبع اصلی آب را تغذیه می‌کنند، میله‌چاه‌هایی که برای حفر، تهویه و دسترسی به قنات در فواصل معین کنده شده‌اند و دهلیزهای زیرزمینی که با شیب ملایم و محاسبه‌شده آب را کیلومترها در زیر زمین به سمت مظهر قنات هدایت می‌کنند همه و همه نمادی از دانش عمیق ایرانیان باستان در زمینه زمین‌شناسی، هیدرولیک و معماری زیرزمینی است. این سازه با هدف کارایی و پایداری طراحی شده و در کنار هم یک سیستم پیچیده و خودکفا را تشکیل می‌دهند که قرن‌هاست به وظیفه خود عمل می‌کند.
وضعیت کنونی قنات مون؛ تلاش‌ها و نگرانی‌ها
مجتبی پورشفیع، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اردستان در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار کرد: حفظ و مدیریت یک اثر بی‌نظیر مانند قنات دوطبقه مون اردستان که تنها نمونه شناخته‌شده در جهان از چنین پدیده مهندسی است با چالش‌های بسیار خاص و پیچیده‌ای همراه است که آن را از حفظ یک اثر تاریخی معمولی متمایز می‌کند.
وی افزود: به عنوان متولی این میراث مهم‌ترین چالش‌های پیش رو را می‌توان در چند محور اصلی چالش‌های فنی و مهندسی، پژوهشی، مدیریتی و بین‌المللی دسته‌بندی کرد.
رئیس میراث فرهنگی اردستان با اشاره به موضوع حفاظت از ساختار دوگانه قنات خاطرنشان کرد: بزرگترین چالش حفظ یکپارچگی هر دو طبقه قنات به صورت همزمان است. هرگونه فعالیت مرمتی در طبقه بالا می‌تواند به طبقه پایین آسیب برساند و برعکس که این نیازمند دانش مهندسی بسیار دقیق و محاسبات پیچیده برای هرگونه مداخله است.
پورشفیع در ارتباط با پایداری سازه‌های زیرزمینی تصریح کرد: فشار خاک و رانش دائمی زمین به ویژه در منطقه زلزله‌خیز اردستان همواره یک تهدید برای قنات است. تقویت این سازه‌ها بدون تغییر در ماهیت تاریخی و اصالت آنها کاری بسیار دشوار است.
وی ضمن اشاره به مدیریت آب و رسوب ادامه داد: جریان آب باید در هر دو طبقه به صورت کنترل‌شده حفظ شود. کاهش یا افزایش ناگهانی آب، تغییر در سطح سفره‌های زیرزمینی و رسوب‌گذاری می‌تواند مسیر هر دو طبقه را مسدود یا تخریب کند.
رئیس میراث فرهنگی اردستان بیان کرد: در حفظ یک بنای تاریخی معمولی می‌توان از تجربیات مشابه در سایر نقاط جهان بهره برد اما برای قنات دوطبقه مون هیچ الگو و دستورالعمل مرمتی از پیش تعریف‌شده‌ای در جهان وجود ندارد هر قدمی که برداشته می‌شود می‌تواند اولین تجربه در نوع خود باشد.
پورشفیع اضافه کرد: حفر و نگهداری قنات‌ها مبتنی بر دانش بومی و سینه‌به‌سینه استادکاران محلی است. یافتن مقنی‌های باتجربه که با این سطح از پیچیدگی آشنا باشند و مستندسازی و انتقال این دانش نانوشته، خود یک چالش بزرگ است.
وی با اشاره به چالش‌های مدیریتی و حفاظتی و تخصیص بودجه ویژه تاکید کرد: هزینه حفظ و مرمت چنین اثر منحصر به فردی به دلیل پیچیدگی‌های فنی و نیاز به مطالعات گسترده بسیار بالاتر از یک اثر معمولی است. متقاعد کردن نهادهای دولتی و بین‌المللی برای اختصاص بودجه کافی و مستمر نیازمند تلاش فراوان است.
رئیس میراث فرهنگی اردستان خاطرنشان کرد: مدیریت یک اثر چنین مهمی تنها در توان یک سازمان نیست و نیاز به همکاری تنگاتنگ سازمان میراث فرهنگی، وزارت نیرو، اداره کشاورزی، استانداری و شورای شهر دارد. هماهنگ کردن این نهادها با اهداف مشترک حفاظتی می‌تواند بسیار زمان‌بر و پیچیده باشد.
پورشفیع گفت: یکی از بزرگترین تهدیدها برای قنات‌ها حفر چاه‌های عمیق مجاز و غیرمجاز در حریم آبی آنهاست که باعث کاهش شدید آبدهی و خشکیدن قنات می‌شود که کنترل و مدیریت این موضوع فراتر از اختیارات پایگاه میراث جهانی است و نیاز به قوانین سختگیرانه‌تر دارد.
وی تصریح کرد: از زمانی که این قنات به عنوان بخشی از مجموعه قنات‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، مسئولیت ما نه تنها در مقابل ملت ایران که در مقابل تمام بشریت است و این استانداردهای حفاظتی باید در بالاترین سطح ممکن و مطابق با کنوانسیون‌های بین‌المللی باشد.
رئیس میراث فرهنگی اردستان ادامه داد: یونسکو به صورت مداوم وضعیت آثار ثبت‌شده را رصد می‌کند و ما نیز گزارش پیشرفت حفاظت، تهدیدات و اقدامات انجام شده را باید ارائه دهیم. هرگونه غفلت می‌تواند منجر به قرارگیری اثر در فهرست میراث در خطر شود که برای وجهه بین‌المللی کشور بسیار مخرب است.
پورشفیع تاکید کرد: چالش اصلی، یافتن راه‌حل‌هایی است که بتوانند این اثر منحصر به فرد را برای نسل‌های آینده زنده و پویا نگه دارند، بدون آنکه به اصالت و یکپارچگی آن خدشه‌ای وارد شود، این امر تنها با عزم ملی، تخصیص منابع کافی، انجام پژوهش‌های کاربردی و همکاری همه جانبه نهادهای مربوطه ممکن خواهد بود.
وی اضافه کرد: توسعه برنامه‌های اکوتوریسم و گردشگری فرهنگی نه تنها یک فرصت، بلکه یک ضرورت برای حفاظت پایدار از قنات دوطبقه مون است که باعث می‌شود جامعه محلی از نظر اقتصادی به زنده ماندن قنات علاقه‌مند شود.
رئیس میراث فرهنگی اردستان ادامه داد: برنامه‌های ما و ایده‌های در دست بررسی برای گردشگری حول چند محور اصلی و با تمرکز بر ویژگی‌های خاص قنات از جمله تورهای تخصصی، گردشگری کشاورزی، مرکز تفسیر میراث قنات و برنامه‌های فرهنگی می‌چرخد.
پورشفیع با اشاره به اهمیت اجرای تورهای تخصصی و تجربه‌بنیان بازدید از دهانه قنات، بیان کرد: این نقطه، جایی که آب از زمین بیرون می‌آید، بهترین مکان برای مشاهده عینی دوطبقه بودن قنات است. گردشگران می‌توانند به طور واضح ببینند که چگونه آب از دو مسیر کاملاً مستقل و در دو سطح مختلف جاری می‌شود.
وی ضمن اشاره به ضرورت ایجاد مسیرهای پیاده‌روی در مسیر قنات، ادامه داد: طراحی مسیرهایی که از کنار مظهر قنات شروع شده و در امتداد مسیر آب تا مناطق کشاورزی ادامه می‌یابد. این مسیرها اکوتوریسم واقعی هستند و گردشگران را با اکوسیستم منحصربه‌فرد ایجاد شده توسط قنات آشنا می‌کنند.
رئیس میراث فرهنگی اردستان یادآور شد: بازدید از یکی از میله‌های چاه که به طور ایمن و با تجهیزات مناسب برای بازدید عمومی آماده شده به گردشگران اجازه می‌دهد عمق و پیچیدگی حفر قنات را درک عینی کنند.
پورشفیع با اشاره به راه اندازی مرکز اسناد و عکس‌های تاریخی، ادامه داد: نمایش ابزارآلات سنتی مقنی‌ها، عکس‌های قدیمی و مستندات مربوط به حفر و مرمت قنات می‌تواند مؤثر باشد.
وی با بیان اینکه قنات مون برای آبیاری باغات و مزارع اطراف ساخته شده، اضافه کرد: احیای باغات سنتی، باغات پایاب قنات با کشت محصولات بومی و ارگانیک می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
رئیس میراث فرهنگی اردستان ضمن اشاره به تجربه چشیدن محصولات برای گردشگران، گفت: گردشگران از این طریق می‌توانند محصولات تازه آبیاری‌شده با آب قنات را بچشند و خرید کنند و این امر ارتباط مستقیم بین قنات، آب و زندگی را نشان می‌دهد.
پورشفیع با اشاره به اجرای برنامه‌های فرهنگی پیرامون آب و قنات، ادامه داد: برگزاری یک جشنواره سالانه با محوریت قنات شامل نمایشگاه‌های عکس، اجرای موسیقی محلی، نمایش‌های آئینی مرتبط با آب و تقدیر از مقنی‌های پیشکسوت می‌تواند در این جهت مؤثر باشد.
وی حفظ یکپارچگی اثر را از چالش‌های پیش‌روی توسعه گردشگری دانست و ادامه داد: اصلی‌ترین نگرانی، آسیب نرساندن به ساختار قنات بر اثر تردد گردشگران است که باید مسیرهای بازدید به دقت و خارج از حریم حساس قنات طراحی شوند.
رئیس میراث فرهنگی اردستان تاکید کرد: بدون حمایت واقعی مردم محلی، هیچ برنامه گردشگری پایدار نخواهد بود، آموزش نیروهای محلی به عنوان راهنما، مسئولین مرکز تفسیر و ارائه‌کنندگان خدمات صورت خواهد گرفت.
پورشفیع بیان کرد: هدف نهایی ما تنها جذب توریست نیست بلکه می‌خواهیم از طریق گردشگری مسئولانه و آگاهانه، قنات دوطبقه مون را به یک موزه زنده تبدیل کنیم که هر بازدیدکننده‌ای پس از ترک آن، نه تنها با یک اثر تاریخی عکس گرفته باشد، بلکه با داستان نبوغ ایرانی، اهمیت آب و توسعه پایدار عمیقاً آشنا شده باشد.
قنات دوطبقه مون اردستان نه تنها گواهی بر نبوغ گذشتگان بلکه آزمونی برای مسئولیت‌پذیری ما در عصر حاضر است.
با درک عمیق چالش‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌های گردشگری پایدار می‌توانیم این شاهکار مهندسی را به موزه‌ای زنده تبدیل کنیم؛ موزه‌ای که تاریخ، دانش و اهمیت حیاتی آب را به زبان ملموس برای نسل‌های آینده روایت می‌کند و تعهد ما به حفظ این میراث یگانه را اثبات می‌کند.
هیچ دیدگاهی درج نشده - اولین نفر باشید