فرش فراموش شده «خرسک» هرمزگان؛ قبل از دیر شدن به فکر احیا باشید
بندرعباس-فرش خرسک، نمونه فرشی است که در گذشتههای نه چندان دور در هرمزگان بافته میشد اما امروز به طور کامل به فراموشی سپرده شده است.
خبرگزاری مهر – گروه استانها-علی ستاری: فرش و گلیم بومی هرمزگان، بهعنوان یکی از جلوههای اصیل فرهنگ و زیست تاریخی این استان، ظرفیتی کمنظیر برای اشتغالزایی، توانمندسازی اقتصادی بهویژه برای بانوان، و خلق ارزش افزوده در حوزه صنایعدستی دارد. این هنر-صنعت میتواند علاوه بر حفظ هویت بومی، نقش مهمی در توسعه پایدار و کاهش بیکاری ایفا کند؛ ظرفیتی که نهتنها محدود به بازارهای محلی نیست، بلکه در سطح ملی و حتی صادراتی نیز قابلیت عرضه و رقابت دارد.
با این حال، فرش هرمزگان سالهاست که به دلایل مختلفی از چرخه اصلی تولید و بازار فاصله گرفته است.
نبود زیرساختهای کامل تولید، ضعف در تأمین مواد اولیه، گسست زنجیره ریسندگی و رنگرزی، کمبود آموزشهای تخصصی مبتنی بر نیاز بازار و همچنین فقدان سیاستهای حمایتی و تسهیلات متناسب، موجب شده این هنر ریشهدار به حاشیه رانده شود.
در کنار این چالشها، از بین رفتن دانش بومی برخی بافتهای منحصر بهفرد مانند فرش «خرسک» و بیتوجهی به برندسازی و معرفی هویت محلی، زنگ خطری جدی برای آینده فرشبافی در استان به شمار میرود.
گزارش پیشرو با نگاهی میدانی و مبتنی بر تجربه فعالان حوزه فرشبافی، به بررسی ظرفیتها، موانع و راهکارهای احیای فرش و گلیم بومی هرمزگان میپردازد؛ ظرفیتی که در صورت اتصال صحیح آموزش، تولید و بازار و با حمایت هدفمند نهادهای مسئول، میتواند بار دیگر به جایگاه شایسته خود بازگردد و بهعنوان یک فرصت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی پایدار در استان مطرح شود.
آموزش هدفمند بر اساس نیاز بازار
طلعت کریمی، فعال حوزه فرش و مدرس فرشبافی در استان هرمزگان، در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به رویکرد بازارمحور آموزش فرشبافی گفت: آموزش فرش بافی صرفاً جنبه مهارتی ندارد، بلکه بر اساس نیاز واقعی بازار طراحی شده است. تمرکز ما بر بافت گلیم شیرکیپیچ (سوزنی) است؛ بافتی اصیل که به دلیل استحکام، ظرافت و کاربردپذیری، فروش بالاتری نسبت به سایر گلیمها دارد.
وی افزود: این نوع گلیم که ریشه در بافتهای ایل افشار دارد، با نخ کرک و پشم چهارلا و عمدتاً با رنگهای طبیعی بافته میشود و همین موضوع ارزش افزوده بالایی برای آن ایجاد میکند؛ اما تولید آن نیازمند مهارت، صبر و آموزش اصولی است.
اقتصاد فرش؛ بازار هست، تولیدکننده کم است
این مدرس فرشبافی با تأکید بر وجود تقاضای واقعی در بازار تصریح کرد: محصولات تولیدی هنرجویان علاوه بر بازار هرمزگان، در شهرهایی مانند تهران، اصفهان و شیراز نیز مشتری دارد اما مشکل اصلی، نبود تولید پایدار است؛ نه نبود بازار.
کریمی ادامه داد: سختی کار، ظرافت بالا و زمانبر بودن بافت باعث شده بسیاری از هنرجویان تمایلی به ادامه تولید گلیم و فرش نداشته باشند. این در حالی است که کسانی که با ما همکاری مستمر داشتهاند، بهصورت متری دستمزد دریافت کرده و به درآمد قابل قبولی رسیدهاند.
اشتغال خانگی؛ مزیت مغفول فرشبافی
وی یکی از مزیتهای مهم فرشبافی را امکان اشتغال خانگی بانوان دانست و گفت: بسیاری از بانوان امکان حضور در کارگاه را ندارند و به همین دلیل ابزار و مواد اولیه در اختیار آنها قرار میگیرد تا در منزل بافت را انجام دهند و این مدل میتواند یکی از پایدارترین روشهای اشتغالزایی در استان هرمزگان باشد، اما نیازمند حمایت و فرهنگسازی است.
فرش «خرسک»؛ قربانی فقدان دانش بومی
این فعال حوزه فرش در پاسخ به این سوال که آیا هرمزگان فرش خاص و منحصر به فردی که مخصوص خود هرمزگان باشد دارد؛ با اشاره به فرش خرسک هرمزگان گفت: هرمزگان در گذشته دارای فرشی منحصر به فرد بوده است که متأسفانه امروز نمیتوان آن را جایی پیدا کرد؛ نام این فرش «خرسک» بوده است؛ فرش خرسک حاصل زیست عشایری و استفاده مستقیم از پشمهای رنگی طبیعی گوسفندان بود. این فرشها بدون رنگرزی شیمیایی و با ذهنبافی تولید میشدند؛ زنان عشایر پشمهای رنگی گوسفندان را جمع آوری میکردند و از آن برای تولید نخ استفاده میکردند که متأسفانه امروزه دانش آن وجود ندارد؛ فرش «خرسک» هرچه کهنهتر میشد، کیفیت و جلوه رنگ آن افزایش مییافت.
کریمی افزود: متأسفانه این فرشها سالها پیش با قیمت ناچیز توسط برخی تجار و بازرگانان از عشایر جمعآوری و بعدها با قیمتهای بالا به کشورهای خارجی صادر شدند، بدون آنکه دانش بافت، طراحی و مواد اولیه آن در استان حفظ شود. امروز نه نقشهای از آن بافتها باقی مانده و نه فردی که بهطور تخصصی ضخامت نخ و شیوه بافت آن را آموزش دهد؛ البته این توان وجود دارد که بتوانیم این نوع از فرش را احیا کنیم اما به هر صورت نیازمند عزم جدی، حمایت ویژه و صرف زمان است که بتوانیم یا نمونههای زنده از این فرش و تولیدکنندگانش را بیابیم و یا با تلاش فرشی در آن سطح را تولید کنیم.
گسست در زنجیره تأمین؛ مانع اصلی تولید
وی یکی از چالشهای اساسی فرش هرمزگان را ناقص بودن زنجیره تولید دانست و گفت: پشم در استان وجود دارد، اما ریسندگی، رنگرزی و تأمین نخ در داخل استان انجام نمیشود. پشمها برای تبدیل به نخ به اصفهان ارسال میشود و حتی پشمهای رنگی نیز پذیرفته نمیشود که این خود نوعی هدررفت سرمایه است.
به گفته کریمی، وابستگی به واردات رنگهای طبیعی، بهویژه رنگ سورمهای که عمدتاً از هند تأمین میشود، باعث افزایش هزینه تولید و کاهش توان رقابت شده است.
برندسازی و صادرات؛ حلقه مفقوده توسعه
این مربی فرشبافی با اشاره به کاهش محسوس صادرات فرش دستباف در سالهای اخیر گفت: فرش زمانی ارزش واقعی خود را پیدا میکند که وارد بازار صادراتی شود. بدون برندسازی، معرفی هویت بومی و حمایت از تولیدکننده، نمیتوان انتظار رونق داشت.
کریمی تأکید کرد: اگر قیمت مواد اولیه کاهش یابد، آموزش تخصصی احیای بافتهای بومی انجام شود و بازار فروش در داخل استان هرمزگان شکل بگیرد، فرش هرمزگان میتواند به یک مزیت اقتصادی و فرهنگی تبدیل شود، نه صرفاً یک هنر در حال فراموشی.
فرش هرمزگان؛ فرصت توسعهای که نباید از دست برود
وی خاطرنشان کرد: فرش و گلیم بومی هرمزگان بخشی از هویت تاریخی و ظرفیت توسعه پایدار استان است و احیای آن نیازمند نگاه بلندمدت، حمایت هدفمند و اتصال آموزش، تولید و بازار به یکدیگر است؛ مسیری که اگر امروز آغاز نشود، فردا دیگر دانشی برای بازگشت باقی نخواهد ماند پس اگر دل کسی برای این هنر اصیل میسوزد قبل از اینکه دیر شود باید اقدام کند.
فرشبافی مسیر توانمندسازی بانوان تحت پوشش کمیته امداد در هرمزگان
طلعت کریمی با اشاره به تجربه همکاری مستمر با کمیته امداد امام خمینی (ره) اظهار کرد: فرشهای ۶ متری که در حال حاضر تولید میشود، حاصل کار تیمی سه بافنده برای هر دار قالی است که عمدتاً از میان بانوان مددجوی کمیته امداد انتخاب شدهاند.
وی افزود: در هر دوره آموزشی، با کمیته امداد قرارداد منعقد میکردیم و بانوان تحت پوشش پس از گذراندن آموزشهای لازم، وارد مرحله تولید میشدند و بهصورت دستمزدی و متری برای آنها حقالزحمه در نظر گرفته میشد.
دستمزد واقعی، هزینه واقعی
این مدرس فرشبافی با اشاره به میزان دستمزد پرداختی گفت: در حال حاضر، دستمزد بافت هر متر مربع فرش ۶ میلیون تومان است که این مبلغ صرفاً دستمزد بافنده بوده و هزینه نخ، ابزار و سایر ملزومات تولید بهصورت جداگانه محاسبه میشود.
کریمی ادامه داد: تاکنون حدود ۲۰ نفر از بانوانی که آموزش دیدهاند، به مرحله تولید رسیدهاند و توانستهاند از این طریق به درآمد پایدار دست پیدا کنند، اما ظرفیت جذب نیروی انسانی بسیار بیشتر از این تعداد است؛ مشروط بر اینکه امکان تأمین سرمایه در گردش فراهم شود.
وی با اشاره به وضعیت بازار فروش گفت: به علت گرانی فرش، این محصول مشتریهای خاص خود را دارد بر همین مبنا نمایشگاهها تأثیر چندانی روی فروش ما ندارند اما بر روی سفارش گیری مؤثر هستند و با دریافت سفارش میتوانیم به تولید فرش رونق دهیم و افراد بیشتری که عمدتاً بانوان سرپرست خانوار هستند سر کار بروند و به درآمد پایدار برسند.
تسهیلات ناکافی؛ مانع اصلی توسعه تولید
این فعال حوزه فرش با انتقاد از روند پرداخت تسهیلات در استان هرمزگان گفت: تسهیلاتی که برای فرشبافی در نظر گرفته میشود، نسبت به سایر رشتههای حمایتی یا نسبت به تسهیلاتی که برای فرش بافی در سایر استانهای کشور پرداخت میشود؛ بسیار کمتر است. در حالی که برای برخی مشاغل تا ۲۰۰ میلیون تومان وام پرداخت میشود، سهم فرشبافی تنها ۱۰۰ میلیون تومان بوده است.
وی تصریح کرد: با این مبلغ، حتی امکان تأمین نخ یک فرش یک در یکونیم متر نیز بهسختی فراهم میشود و عملاً سرمایهای برای پرداخت دستمزد بافندگان باقی نمیماند؛ حال آنکه حمایت واقعی و پرداخت تسهیلات متوازن با اهمیت موضوع میتواند آثار مثبت بسیاری داشته باشد و به رونق این حرفه تبدیل شود.
فرش بافی در هرمزگان جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است
کریمی با مقایسه شرایط هرمزگان با سایر استانها گفت: در استانهای دیگر، فرش بهعنوان یک صنعت مهم دیده میشود و حمایتهای جدی هم در حوزه تولید و هم فروش وجود دارد، اما در هرمزگان فرشبافی هنوز جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است.
وی افزود: بارها به دستگاههای اجرایی پیشنهاد دادهایم که برای هدایا و بستههای مناسبتی کارکنان، از محصولات فرش و گلیم دستباف استان استفاده کنند؛ اقدامی که هم ارزش فرهنگی بالاتری دارد و هم موجب حمایت مستقیم از تولیدکننده میشود.
کریمی خاطرنشان کرد: متأسفانه این پیشنهاد با استقبال مواجه نشد و تنها در موارد محدودی خریدهایی انجام شد که استمرار نداشت در حالی که در برخی استانهای همجوار صنایع و بنگاههای اقتصادی از صنایع دستی و تابلو فرشهای کوچک برای هدیه استفاده میکنند و از فعالان حوزه فرش حمایت میکنند؛ ما اگر بتوانیم و بدانیم که امسال چه تعداد باید تولید کنیم شاهد رونق خواهیم بود اما شرایط فعلی فقط موجب بیانگیزهگی شده است.
فرشبافی؛ اشتغال پایدار اما بیپشتوانه
این مربی فرشبافی در پایان تأکید کرد: فرشبافی میتواند یکی از پایدارترین روشهای اشتغال برای بانوان، بهویژه مددجویان نهادهای حمایتی باشد، اما بدون نگاه جدی، تأمین تسهیلات متناسب و حمایت در بازار فروش، این ظرفیت مهم همچنان مغفول باقی خواهد ماند.
