شهر ملی «گلیم ورنی عنبران» و چشمانداز جهانیشدن آن
عنبران، شهر ملی گلیم در استان اردبیل، یکی از گزینههای جدی ایران برای ثبت بهعنوان شهر جهانی گلیم ورنی است؛ مسیری که در صورت تحقق، میتواند آینده صنایعدستی این منطقه را دگرگون کند.
به گزارش خبرنگار مهر، صدای کوبیده شدن «دفتین» بر تارهای گلیم، پیش از آنکه دیده شود، شنیده میشود؛ صدایی که در خانههای قدیمی و پلکانیِ عنبران، با ریتم زندگی زنان این شهر هماهنگ است. زنانی که در اتاقهایی با دیوارهای کاهگلی یا سنگی، رو به پنجرههایی که هوای خنک و سبز دامنههای اطراف را به درون میکشند، ساعتها مقابل دارهای ساده مینشینند و با دستهایی که هم خاطرهاند و هم مهارت، گلیم ورنی میبافند؛ نه فقط برای فروش، که برای ادامه دادن یک روایت قدیمی.
در عنبران، هنر در فضای شهری نفس میکشد؛ در کوچههایی که به سمت بالا میروند و در سکوتی که تنها با صدای دار قالی شکسته میشود. اینجا گلیم ورنی محصول کارخانه یا کارگاههای بزرگ نیست؛ در دل خانهها شکل میگیرد، در هوایی که بوی رنگهای گیاهی را با خود میآورد و در نوری که از پنجرههای کوچک بر نقشها مینشیند و آنها را زندهتر میکند.
هر قطعه، نتیجه ساعتها تمرکز، صبر و دانشی است که نسل به نسل میان زنان منتقل شده؛ از مادربزرگها به دختران، بینیاز از دفتر و کلاس، اما دقیق و وفادار به سنت. دستهایی که پشم را رنگ میکنند، نخ را میتابند و نقش را بیآنکه روی کاغذی رسم شده باشد، از حافظه میخوانند؛ نقشهایی که از طبیعت اطراف، از سبزی دشتها، شیب زمین، دام و زندگی روزمره الهام گرفتهاند.
این زنان، ستونهای خاموش اقتصاد شهرند. گلیم ورنی برای آنها تنها یک هنر نیست؛ راهی است برای ماندن، برای حفظ هویت، و برای پیوند زدن زندگی امروز با گذشتهای که هنوز در خانههای قدیمی عنبران جریان دارد. شهری که پیش از آنکه عنوان «ملی» یا «جهانی» بگیرد، سالهاست در دارهای گلیم، هویت خود را میبافد.
عنبران، شهری کوچک در شهرستان نمین استان اردبیل که از دل بافت روستایی و سنتهای دیرپا سر برآورده، طی سالهای اخیر بهعنوان یکی از محوریترین قطبهای گلیمبافی ایران شناخته شده است. این شهر که سابقهای کهن در تولید گلیم دارد، در سالهای گذشته هم به ثبت ملی رسیده و اکنون پروندهای برای ثبت جهانی آن آماده شده است. اتفاقی که میتواند هم هویت فرهنگی منطقه را تقویت کند و هم فرصتهای اقتصادی جدیدی پیش روی بافندگان محلی بگذارد.
چرا «عنبران» شهر ملی گلیم ورنی شد؟
در استان اردبیل بیش از چهار هزار هنرمند در تولید گلیم مشغول فعالیت هستند و سالانه ۹۰ تا ۱۲۰ هزار متر مربع گلیم در شهر عنبران تولید میشود و گلیم این شهر زیبا دارای نشان بینالمللی کیفیت از یونسکو است ۳۰ درصد گلیم تولیدی شهر عنبران که دارای نقوش و اشکال منحصر به فرد است، صادر و ۷۰ درصد در بازارهای داخلی عرضه میشود.
ثبت عنبران بهعنوان شهر ملی گلیم ورنی ریشه در چند عامل مشخص دارد: نخست، قدمت و استمرارِ این هنر، نقش، شیوه و تکنیکهای بافت گلیم عنبران از نسلها منتقل شده و شاخصههای بومی و محلی خود را حفظ کردهاند. دوم، این شهر بهعنوان کانونی مهم برای تولید گلیم ورنی شناخته میشود و شمار قابلتوجهی از خانوادهها و بافندگان در آن به این هنر مشغولاند.
تعداد زیاد هنرمندان فعال در عنبران نشاندهنده عمق اشتغال در حوزه صنایعدستی این منطقه است. سومین دلیل نیز نقوش و ویژگیهای خاص گلیم عنبران، طرحها و رنگبندیهای مشخصی که هویت منطقه را بازتاب میدهد است که آن را از دیگر گونههای محلی متمایز میکند. همه این موارد باعث شد مسیر ملی شدن این هنر در عنبران باز شود.
طی بازدیدهای اخیرِ مریم جلالی معاون صنایعدستی کشور از عنبران، مسئولان اعلام کردند که پرونده ثبت جهانی «شهر گلیم عنبران» تهیه و تکمیل شده و در نوبت بررسی قرار گرفته است. او تأکید کرده که ثبت جهانی در حوزه صنایعدستی علاوه بر مدارک و مستندات فرهنگی، نیازمند فراهمسازی «زنجیره کاملِ ارزش» (از آموزش و تولید تا فروش و برندینگ) است؛ یعنی تنها داشتن محصول شاخص کافی نیست و باید بازارِ پایدار و شبکه توزیع و مکانیزمهای حمایتی برای بافندگان ایجاد شود تا ثبت جهانی واقعاً آثار مثبت اقتصادی و اجتماعی داشته باشد.
معاون صنایعدستی در همین بازدید گفته است که پرونده آماده است و در صورت تکمیل زنجیره ارزش، پیگیریهای لازم برای ثبت جهانی ادامه خواهد یافت.
همچنین روی این موضوع تاکید شد که باید تعاونیها، اتحادیهها و شبکههای فروش فعال شده تا معیارهای بینالمللی و واقعیتهای اقتصادی رعایت شود.
عنبران تنها یک نقطه جغرافیایی با تولید صنایعدستی نیست، بلکه نمونهای روشن از یک زیستبوم فرهنگی زنده است که در آن، هنر گلیم و ورنی با هویت اجتماعی، اقتصاد محلی و زندگی روزمره مردم گره خورده است. همین ویژگیها، این شهر را در جایگاهی قرار میدهد که فراتر از ثبت ملی، شایستگی ثبت در سطح جهانی را پیدا کند.
اما باید به این نکته توجه داشت که ثبت جهانی، نقطه پایان مسیر نیست؛ بلکه آغاز یک تعهد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. اگر عنبران بهعنوان شهر جهانی گلیم ورنی ثبت شود، لازم است مجموعهای از اقدامات مکمل بهطور همزمان دنبال شود.
نخست حفاظت از اصالت و جلوگیری از تجاریسازی مخرب اهمیت دارد. تجربه شهرهای جهانی دیگر نشان میدهد که پس از ثبت، خطر تولید انبوهِ بیکیفیت و از دست رفتن هویت وجود دارد. در این مرحله، تعیین استانداردهای کیفی، حمایت حقوقی از نام و برند «عنبران» و صیانت از نقوش و تکنیکهای بومی ضروری است.
ساماندهی بیمه هنرمندان، حمایتهای اجتماعی و ایجاد انگیزه برای ماندگاری نسل جوان در این حرفه، از جمله تعهداتی است که پس از ثبت جهانی باید بهطور جدی دنبال شود. بدون این اقدامات، ثبت جهانی صرفاً یک عنوان نمادین باقی خواهد ماند.
عنبران میتواند به مقصد تخصصی گردشگری صنایعدستی تبدیل شود؛ از طریق ایجاد مسیرهای گردشگری گلیم، خانه–موزهها، کارگاههای بازدیدپذیر و آموزش راهنمایان محلی. این رویکرد، هم به افزایش درآمد شهر کمک میکند و هم هویت فرهنگی آن را تقویت میسازد.
ثبت جهانی عنبران چگونه انجام میشود؟
برخلاف ثبت آثار میراث جهانی که توسط یونسکو انجام میشود، ثبت شهرها و روستاهای جهانی صنایعدستی در حوزه وظایف شورای جهانی صنایعدستی (World Crafts Council – WCC) است. شورای جهانی صنایعدستی یک نهاد بینالمللی غیردولتی است که دارای جایگاه مشورتی رسمی نزد یونسکو بوده و مسئول شناسایی، ارزیابی و ثبت شهرها و روستاهای جهانی صنایعدستی در جهان است. ایران نیز یکی از کشورهای فعال در این شورا بهشمار میرود.
فرآیند ثبت جهانی به این صورت انجام میشود که پرونده شهر توسط دولتها در ایران، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی تهیه و به شورای جهانی صنایعدستی ارسال میشود. پس از بررسی اولیه، کارشناسان و داوران بینالمللی با انجام ارزیابی میدانی و بررسی شاخصهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، درباره ثبت یا عدم ثبت شهر تصمیمگیری میکنند.
در صورت تأیید نهایی، شهر مورد نظر بهطور رسمی در فهرست شهرهای جهانی صنایعدستی ثبت میشود و از اعتبار بینالمللی، شبکههای ارتباطی جهانی و ظرفیتهای توسعهای این عنوان بهرهمند خواهد شد.
این فرآیند، اگر با برنامهریزی دقیق و حمایت پایدار همراه شود، میتواند عنبران را از یک شهر ملی صنایعدستی به یکی از نامهای معتبر در نقشه جهانی هنرهای سنتی تبدیل کند.
