سراجی: گردشگری باید فراتر از رشد کمی حرکت کند

به گزارش خبرنگار مهر، امین سراجی از اساتید دانشگاه و کارشناس گردشگری در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده نوشته است: امسال شعار روز جهانی گردشگری ۲۰۲۵ از سوی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) با عنوان «گردشگری و تحول پایدار» ( Tourism and Sustainable Transformation) اعلام شده است. این شعار تأکید دارد که گردشگری صرفاً یک صنعت خدماتی یا اقتصادی نیست، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک نیروی محرک برای تحول پایدار در جوامع، اقتصاد و محیط زیست عمل کند.

اما چرا سازمان جهانی گردشگری روی تحول پایدار تاکید دارد؟ چون جهان امروز در برابر چالش‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، بحران‌های زیست‌محیطی و فشارهای اجتماعی قرار دارد و گردشگری باید از شکل سنتی و مصرف‌گرایانه فاصله بگیرد و به مدلی نوین، مسئولانه و آینده‌نگر تبدیل شود همچنین تحول واقعی تنها با سرمایه‌گذاری هوشمند، سیاست‌های سبز و حمایت از جوامع محلی امکان‌پذیر است.

در واقع این شعار یادآوری می‌کند که توسعه زیرساخت‌های گردشگری باید همسو با اهداف توسعه پایدار باشد، میراث فرهنگی و طبیعی باید در کانون برنامه‌ریزی‌های گردشگری قرار گیر و فناوری و نوآوری می‌توانند به شفافیت، مدیریت بهتر منابع و کاهش اثرات منفی گردشگری کمک کنند.

UNWTO با انتخاب «گردشگری و تحول پایدار» بر این نکته پافشاری دارد که گردشگری اگر درست هدایت شود، نه‌تنها عامل رشد اقتصادی خواهد بود، بلکه می‌تواند راه‌حل‌هایی پایدار برای چالش‌های جهانی ارائه کند. این شعار دعوتی است برای دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی تا با هم برای آینده‌ای پایدارتر گام بردارند.

شعار «گردشگری و تحول پایدار» فرصتی فراهم کرده تا دوباره نقش این صنعت در توسعه جهانی مرور شود. این شعار نشان می‌دهد آینده گردشگری در ترکیب دو عنصر کلیدی رقم خواهد خورد: نوآوری و پایداری. دبیرکل سازمان جهانی گردشگری، زوراب پولولیکاشویلی، در پیام رسمی خود تأکید کرد که نباید تنها به آمار و نمودارهای رشد توجه کرد، بلکه باید اثر واقعی گردشگری بر جوامع و محیط‌زیست سنجیده شود. او خواستار پذیرش ایده‌های تازه، شنیدن صداهای جدید و سرمایه‌گذاری بر پایه ارزش‌ها و آموزش نسل جوان شد.

در نگاه نخست، دو واژه «تحول» و «پایداری» در تضاد به نظر می‌رسند: تحول یعنی تغییر و دگرگونی، و پایداری یعنی ثبات و تداوم. اما شعار ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که می‌توان گردشگری را به‌گونه‌ای طراحی کرد که همزمان متحول و پایدار باشد؛ یعنی تغییرات خلاقانه‌ای رخ دهد، اما این تغییرات در چارچوب اصول زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی قرار گیرند.

سه بُعد گردشگری پایدار

سازمان ملل سه بعد برای گردشگری پایدار تعریف کرده است: زیست‌محیطی: حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی. اقتصادی: ایجاد اشتغال، کاهش فقر و توزیع عادلانه منافع. اجتماعی فرهنگی: پاسداشت فرهنگ و اصالت جوامع میزبان و تقویت تفاهم میان‌فرهنگی. ترکیب این سه بُعد می‌تواند زمینه تحول پایدار را فراهم کند.

فراتر از رشد کمی تا سال‌های اخیر، موفقیت گردشگری بیشتر با اعداد سنجیده می‌شد: تعداد گردشگران، میزان درآمد و سهم در GDP. اما پیام سال ۲۰۲۵ تأکید دارد که رشد صرف کافی نیست. زیرساخت‌ها باید بدون آسیب به محیط توسعه یابند، تجربه سفر باید نوآورانه اما با احترام به فرهنگ محلی طراحی شود، و عدالت اجتماعی باید در کنار رشد اقتصادی دنبال شود.

محورهای کلیدی تحول پایدار

برخی از عناصر اساسی برای تحقق تحول پایدار در گردشگری عبارت‌اند از:

• حکمرانی انسان‌محور با تمرکز بر آموزش جوانان و زنان.

• نوآوری و کارآفرینی مسئولانه در استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای محلی.

• سرمایه‌گذاری سبز در زیرساخت‌ها و کاهش کربن.

• گردشگری اجتماع‌محور برای جلوگیری از نشت درآمد و تضمین سهم جوامع میزبان.

• گردشگری بازآفرین که علاوه بر کاهش آسیب، به احیای محیط و عدالت اجتماعی کمک کند.

• خوراک‌گردی و بوم‌غذا به‌عنوان روایت فرهنگی و جاذبه گردشگری.

• گردشگری داخلی برای ایجاد تعادل و کاهش فشار بر مقاصد پرگردشگر.

نقش راهنمایان گردشگری

راهنمایان تور نقشی کلیدی در تحقق تحول پایدار دارند. آن‌ها فراتر از انتقال اطلاعات، مفسران فرهنگ و محیط‌اند. آموزش گردشگران درباره رفتار مسئولانه، هدایت خریدها به سمت محصولات محلی، مدیریت رفتار در طبیعت و ایجاد فرصت‌های تعامل فرهنگی اصیل از جمله وظایفی است که آن‌ها را به محور اصلی این تحول بدل می‌کند.

نگهداشت درآمد در جوامع میزبان

یکی از چالش‌های مهم گردشگری، «نشت درآمد» است؛ یعنی سود سفرها به جای مردم محلی، به شرکت‌های بزرگ می‌رسد. مدل‌های اجتماع‌محور شامل اقامتگاه‌های بوم‌گردی، فروش مستقیم صنایع‌دستی و مکانیزم‌های سهم‌بری از عوارض ورودی می‌توانند این مشکل را کاهش دهند.

پیوند گردشگران و میزبانان

تحول پایدار نیازمند روابطی اصیل بین گردشگران و جوامع میزبان است. تجربه‌های معنادار در کارگاه‌های آشپزی یا صنایع‌دستی، اقامت در خانه‌های محلی، جشنواره‌ها و آیین‌های فرهنگی سبب درک متقابل و احترام متقابل می‌شوند.

فرصت‌ها و چالش‌های ایران

ایران ظرفیت‌های گسترده‌ای برای تحقق تحول پایدار دارد: تنوع اقلیمی، میراث تاریخی، صنایع‌دستی و خوراک محلی. با این حال، چالش‌هایی چون نبود استانداردهای ملی پایداری، ضعف آموزش راهنمایان، فقدان داده‌های دقیق برای پایش اثرات گردشگری، و ناهماهنگی میان نهادهای مختلف همچنان پابرجاست.

راهکارهایی چون تقویت گردشگری داخلی، دیجیتالی‌سازی فرایندها، توسعه مسیرهای کمتر شناخته‌شده و ایجاد سازوکارهای شفاف برای سهم‌بری جوامع میزبان می‌تواند مسیر ایران را به سمت تحول پایدار هموار سازد.

شعار «گردشگری و تحول پایدار» پیامی روشن دارد: گردشگری باید فراتر از رشد کمی حرکت کند و به موتور تغییر مثبت در جامعه و محیط بدل شود. برای ایران، این شعار فرصتی است تا با سیاست‌گذاری هوشمند، حمایت از جوامع محلی و ارتقای کیفیت خدمات، جایگاه خود را در نقشه جهانی گردشگری تقویت کند. آینده‌ای که در آن تحول و پایداری دو روی یک سکه‌اند و گردشگری به ابزاری برای توسعه پایدار بدل می‌شود.