زیان‌ده اما زنده؛ زشت و زیبای صنعت خودرو ایران
صنعت خودرو ایران طی سال‌های اخیر زیان‌ده بوده، اما همچنان بخش بزرگی از اقتصاد و زنجیره تأمین را در اختیار دارد؛ پرسش این است که آیا این صنعت یک سرمایه ملی است یا صرفاً یک بار مالی برای کشور؟
به گزارش اکوایران و به نقل از گزارش بین‌المللی آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، صنعت خودرو یکی از ارکان حیاتی اقتصاد جهانی است و نقش آن فراتر از تولید ماشین‌های سواری است. تولید خودرو و صنایع پشتیبانی آن در کشورهای بزرگ خودروساز بین ۲ تا ۶ درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد. این اعداد نشان می‌دهند که خودرو نه تنها محصول صنعتی بلکه محرک گسترده‌ای برای اقتصاد است، چرا که بخش‌های مختلف صنعتی از فولاد و آلومینیوم گرفته تا تأمین قطعات و تجهیزات جانبی، سهم بسزایی در ارزش افزوده ایجادشده دارند.
در جهان، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خودرو شامل چین، اتحادیه اروپا، ژاپن، کره و ایالات متحده هستند که در مجموع حدود ۸۰ درصد ارزش افزوده مستقیم تولید خودرو را به خود اختصاص داده‌اند. این مساله نشان می‌دهد که تمرکز تولید خودرو در کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی، یک عامل کلیدی در ثبات و رشد اقتصادی آن‌ها محسوب می‌شود. برای هر دلاری که از صنعت خودرو تولید می‌شود، حدود ۰.۷ دلار ارزش افزوده مستقیم در اقتصاد ایجاد می‌شود که به صورت گسترده در سایر بخش‌های مرتبط پراکنده می‌شود و نقش صنعت خودرو را به عنوان یک موتور اقتصادی پرقدرت برجسته می‌کند.
از منظر اشتغال نیز، صنعت خودرو تاثیر قابل‌توجهی دارد. این صنعت به طور مستقیم بیش از ۱۰ میلیون نفر را در جهان به کار گرفته است، نیمی از این افراد در چین و اتحادیه اروپا فعالیت می‌کنند. اما این تنها بخش کوچکی از تأثیر آن است؛ اشتغال غیرمستقیم در صنایع مرتبط از جمله تأمین مواد اولیه، قطعات و تجهیزات، اهمیت این صنعت را بیش از پیش نشان می‌دهد. به عنوان مثال، در ژاپن صنعت خودرو حدود ۹۰۰ هزار شغل مستقیم ایجاد کرده، اما با احتساب اشتغال در صنایع بالادستی، این رقم به ۱.۴ میلیون شغل می‌رسد. این نکته نشان می‌دهد که صنایع مرتبط و زنجیره تامین، نقشی حیاتی در تقویت جایگاه اقتصادی خودرو دارند.
جالب است بدانیم که تولید قطعات خودرو، که از نظر نیروی انسانی پرهزینه‌تر و تجارت‌پذیرتر از مونتاژ خودرو است، معمولاً در کشورهای همسایه مراکز مونتاژ خودرو و با هزینه نیروی کار پایین‌تر مانند مکزیک، لهستان و تایلند متمرکز است. این مساله نشان می‌دهد که حتی در عرصه جهانی، طراحی زنجیره ارزش خودرو به نحوی است که بهره‌وری، هزینه و دسترسی به بازارهای صادراتی به صورت همزمان تأمین شود.
برای ایران، این داده‌ها دارای نکات مهمی هستند. صنعت خودرو ایران طی سال‌های اخیر زیان‌ده بوده و نقدهای زیادی به کیفیت، بهره‌وری و رقابت‌پذیری آن وارد شده است. اما با نگاهی اقتصادی و اجتماعی، می‌توان گفت که این صنعت هنوز یک سرمایه ملی است. کارخانه‌ها و قطعه‌سازان داخلی نه تنها اشتغال مستقیم ایجاد کرده‌اند، بلکه بخش قابل توجهی از زنجیره تامین صنعتی، مهارت‌سازی نیروی انسانی و ظرفیت صنعتی کشور را حفظ کرده‌اند. حتی اگر تولید خودرو در برخی سال‌ها زیان‌ده بوده، وجود این صنعت باعث شده که دانش فنی، تجربه تولید و شبکه گسترده قطعه‌سازی در کشور همچنان پابرجا بماند.
بنابراین، صنعت خودرو ایران همزمان یک چالش مالی و یک سرمایه ملی محسوب می‌شود. زیان‌دهی فعلی نمی‌تواند به سادگی ارزش اقتصادی و اجتماعی آن را نادیده بگیرد؛ بلکه نشان‌دهنده نیاز فوری به بازنگری استراتژیک، اصلاح ساختار، بهبود کیفیت، و افزایش بهره‌وری و رقابت‌پذیری جهانی است. حفظ این صنعت، اگر همراه با اصلاحات بنیادی باشد، می‌تواند تضمین کند که ایران در مسیر توسعه صنعتی و اقتصادی، سهم خود را در بازار جهانی خودرو حفظ کند و نقش مؤثری در اشتغال و ارزش افزوده داخلی ایفا نماید.
