تاریخ مادها؛ حکومت، نقشه، نژاد، پایتخت و دین (۷۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد)

مادها شاخه اي از آریاییان مهاجر از آسیای میانه بودند که در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد به نواحی زاگرس کوچ کردند و همانجا مستقر شدند. حدود سال ۷۰۰ پیش از میلاد با گرد آوردن قبایل ایرانی، دولت ماد در سرزمین ایران شکل گرفت. با فرونشاندن برتری آشوریان، دوران شکوفایی ماد آغاز شد و صفحه اي تازه در تاریخ ایران گشوده شد.

حکومت مادها چند سال پیش در ایران برپا بود؟

قدمت شکل گیری دولت ماد در ایران به حدود ۲۷۰۰ سال پیش می رسد. مادها از حدود ۷۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد بر بخش هاي گسترده ای از ایران فرمان می راندند. آنان پس از سال ها سکونت در غرب فلات ایران و دامنه هاي زاگرس، به تدریج قدرت گرفتند و با هم پیمان کردن قبایل محلی بر آشوریان پیشی یافتند. با شکست دولت آشور، پادشاهی ماد پدید آمد و نزدیک به ۱۵۰ سال دوام آورد. سپس کوروش بزرگ با برچیدن حکومت ماد، پایه هاي دولت هخامنشی را بنا نهاد.

دانسته هاي ما از تاریخ ماد بیشتر از الواح و نوشته هاي میان رودان، به ویژه کتیبه هاي آشوری، به دست آمده است. تاریخ نگاران یونانی نیز دهه ها پس از روزگار ماد درباره آنان نوشته اند؛ نوشته هایی که گاه آمیخته با روایت هاي شفاهی و افسانه هاست و چه بسا نویسندگان هرگز سرزمین ماد را از نزدیک ندیده بودند.

نقشه سرزمین مادها

نقشه ایران در عهد ماد یکی از نخستین پهنه هاي بزرگ سیاسی جهان باستان را نشان می دهد. قلمرو مادها بخش قابل توجهی از ایران امروزی، آذربایجان و نواحی شمالی عراق را در بر می گرفت.

مادها در کجای ایران ساکن شدند؟

در آغاز، حوزه ماد بخش هاي مرکزی و غربی ایران تا پیرامون کردستان و رشته کوه هاي زاگرس را شامل می شد. دولت ماد از شمال به اورارتو، از جنوب به عیلام و از غرب به بین النهرین محدود می شد. سپس با گسترش قلمرو، آذربایجان و بخش هاي وسیعی از فلات ایران به آن اضافه شد و مرزهاي پادشاهی تا آناتولی پیش رفت.

مادها چه کسانی بودند و نژاد آن ها چه بود؟‌

دو قوم ماد و پارس از ریشه آریایی بودند که در پایان هزاره دوم تا آغاز هزاره نخست پیش از میلاد در نواحی غربی و مرکزی فلات ایران جای گرفتند. از همان زمان نیز فصل تازه تاریخ ماد در ایران آغاز شد. مادها و پارس ها پس از استقرار، با ساکنان پیشین همزیستی و اتحاد برقرار کردند و در عین حال استقلال قبیله ای خود را نگاه داشتند.

غرب ایران در آن روزگار محل زندگی گروه هاي قومی و زبانی گوناگونی چون گوتی ها، لولوبی ها، کاسی ها، هوری ها و اورارتوها بود و حکومت هاي خرد محلی در آن نواحی حکم می راندند. در سده هاي نهم و هشتم پیش از میلاد، توان مادها رو به فزونی گذاشت و نفوذ آنان از شمال میان رودان تا باختر گسترده شد؛ هرچند مرز دقیق سیطره ماد برای ما روشن نیست.

مادها چه با پیمان و چه با پیکار، جای پای خود را در این سرزمین محکم کردند و از دشت هاي حاصلخیز و چراگاه هاي شمال غرب ایران بهره بردند. قبایل پارسی که با مادها هم زبان و هم کیش بودند، در جنوب غرب ایران و پیرامون رودهاي کرخه و کارون مسکن گزیدند.

مدت زمان حکومت مادها بر ایران

به روایت هرودت، فرمانروایی مادها نزدیک به ۱۵۰ سال دوام داشت و سرانجام در سال ۵۴۹ پیش از میلاد به دست کوروش بزرگ برچیده شد.

پدید آمدن دولت ماد نقطه عطفی در تاریخ ایران بود و سبک زندگی فرهنگی و سیاسی نوینی را سامان داد. دودمان ماد چهار پادشاه به خود دید که همگی از یک تبار بودند: «دیاکو»، «فرورتیش»، «هوخشتره» و «ایشتوویگو». در ادامه مروری کوتاه بر این پادشاهان می آید:

دیاکو؛ آغازگر حکومت مادی

دیاکو (دیااُکُ) بنیان دولت ماد را گذاشت و نخستین پادشاه آن بود. زماني که مادها در روستاها و آبادی هاي کوچک به شکل جداگانه زندگی می کردند، او در روزگار بی قانونی کوشید عدل را در دهکده خود برقرار کند. آوازه داوری منصفانه اش به مناطق دیگر رسید و مردم برای فصل خصومت نزد او می آمدند و نظم اندک اندک برقرار شد. اما کمی بعد به بهانه مشغله از داوری کناره گرفت و دوباره آشفتگی بالا گرفت تا آنکه بزرگان نزدش رفتند و از او خواستند زمام حکومت ماد را در دست گیرد؛ آغازی برای تشکیل دولت ماد.

دیاکو برای استقرار امنیت برگزیده شد. او نگهبانانی برای خود گماشت و پایتختی بنا نهاد که در فارسی باستان «هگمتانه» و نزد یونانیان «اکباتان» خوانده می شد.

در پایان، دیاکو از آشوریان شکست خورد و پادشاه آشور او و خاندانش را به آشور تبعید کرد و بدین سان دوره پادشاهی نخستین شاه ماد پایان یافت.

فرورتیش؛ دومین پادشاه مادها

فرورتیش، پسر دیاکو، همراه خانواده به آشور تبعید و همانجا پرورش یافته بود. آشوریان بعدها او را به عنوان فرمانروا به هگمتانه بازگرداندند. فرورتیش با دیدن سرنوشت پدر، باز هم رویارویی با آشور را برگزید و اعلام جنگ کرد. او پارسیان را که از یورش هاي آشور آسیب دیده بودند با خود همراه ساخت.

آشوریان با کمک سکاهاي جنگجو توانستند قیام فرورتیش را تا مدتی عقب بنشانند، اما او سه استان را از چنگ آنان بیرون آورد و دولت مستقل ماد را دوباره سرپا کرد.

فرورتیش پس از ۲۲ سال فرمانروایی در نبرد با آشوریان کشته شد.

هوخشتره؛ گستراننده قلمروی پادشاهی

هوخشتره، فرزند فرورتیش، سومین و نیرومندترین شاه ماد به شمار می رود. او برای نخستین بار حکومتی سراسری در ایران برپا کرد و ایران را به عنوان قدرتی بزرگ شناساند؛ از این رو برخی وی را نخستین شاه حقیقی امپراتوری ایرانی دانسته اند. هوخشتره برای درهم شکستن دولت آشور برنامه ریزی کرد و پس از نبردي پنج ساله در نینوا، در سال ۶۰۷ پیش از میلاد آنان را از میان برداشت. بابلی ها در این جنگ در کنار مادها بودند و به متحدان تازه آنان بدل شدند.

هوخشتره سران سکاها را از میان برداشت و به ۲۸ سال فرمانروایی آنان پایان داد. در روزگار او، اورارتو، سراسر سرزمین هاي عیلامی، پارس، پارت (خراسان) و حتی بخش هایی از آسیای صغیر زیر فرمان ماد درآمد. به این ترتیب پهناورترین قلمرو ماد در زمان او شکل گرفت.

ایشتوویگو؛ آخرین پادشاه تاریخ مادها

ایشتوویگو، پسر هوخشتره، ۳۵ سال سلطنت کرد و ثروت برجای مانده را صرف تجمل و عیش نمود. او پادشاهی سختگیر و کم محبوبیت بود و در منابع یونانی به «آستیاگ» شهرت دارد.

در سال هاي پایانی، با «نبونئید» پادشاه بابل جنگید اما خبر شورش پارسیان به رهبری کوروش او را واداشت نبرد با بابلیان را رها کند و به سوی پارس بازگردد.

هگمتانه؛ اولین پایتخت ایران

هگمتانه پایتخت دولت ماد و بعدها پایتخت تابستانی هخامنشیان بود. بر پایه شواهد تاریخی و کاوش هاي باستان شناسی، هگمتانه با همدان امروزی تطبیق دارد.

هگمتانه به معنی «جای گردهمایی دوباره» است و به همبستگی اقوام گوناگون غرب ایران و شکل گیری حکومتی نیرومند در یک نقطه اشاره دارد. این اتحاد که با تدبیر دیاکو سامان یافت، به تهدیدی جدی برای آشوریان بدل شد.

هرودوت از دژی تو در تو و مستحکم به فرمان دیاکو در هگمتانه خبر می دهد؛ دژی با هفت دیوار هم مرکز که درونی ترین بخش آن جایگاه شاه بود. یافته هاي اخیر در تپه هگمتانه نشان می دهد دیوارهاي کشف شده در لایه هاي زیرین می تواند بازمانده همان سازه تو در تو باشد.

آشوریان؛ دشمن مشترک مادها و پارس ها

آشوریان همسایه اي نیرومند و رقیبی خطرناک برای مادها و پارسیان بودند. زمانی که این دو قوم توانمند بودند، آشوریان از آنان اسب می خریدند؛ اما در دوره هاي ضعف، به سرزمین شان یورش می بردند و دام ها را غارت می کردند.

به طور کلی ماد و پارس از گزند همسایگان در امان نبودند: آشور از غرب، اورارتو از شمال و عیلام از جنوب به آنان می تاختند. برای نگهبانی از آبادی ها، قلعه ها و برج هایی در پیرامون روستاها ساختند که به استقرار امنیت و شکوفایی تمدن یاری رساند.

پایان حکومت ماد و طلوع امپراتوری هخامنشی

جنگ کوروش با ایشتوویگو حدود سه سال به طول انجامید. سرانجام سپاه پارس به رهبری کوروش، سپاه ماد را درهم شکست. پس از شکست، کوروش فرمان داد از ایشتوویگو انتقام گرفته نشود و او را تا پایان عمر در کوشکی بزرگ در بند نگه داشت. بدین سان کار دولت ماد به پایان رسید.

با گشودن هگمتانه به دست کوروش، سیطره مادها بر فلات ایران خاتمه یافت و زمینه برپایی حکومت هخامنشی در سال ۴۴۹ پیش از میلاد فراهم شد.

کوروش دوم که بعدها به کوروش کبیر معروف شد، قبایل گوناگون منطقه را متحد و حکومتی متمرکز با پایتخت پاسارگاد بنیان گذاشت. ایرانیان او را پدر ملت می دانند؛ کسی که گروه هاي مختلف را زیر یک پرچم گرد آورد و با مردم به داد و بخشایش رفتار کرد.

باورها و دین مادها

دین مادها بر پرستش اهورامزدا، خدای بزرگ، استوار بود و صورت اولیه آیین آنان مزدایی به شمار می رفت. آنان خدا را نادیدنی می دانستند؛ بنابراین پیکره یا بتی برای او نمی ساختند. در نگاه باستان شناسان، مادها معبد بسته نداشتند و بر فراز تپه ها و در فضای باز نیایش می کردند. با این حال در کاوش هاي تازه، نیایشگاهی با آتشدان هاي مربوط به دوره ماد در تپه تاریخی نوشیجان شناسایی شده است.

مغان طبقه اي ویژه بودند که حق انجام امور دینی و روحانی را داشتند. هنوز روشن نیست که آیین تبلیغی آنان پیشازرتشتی بوده یا خود دین زرتشت؛ موضوعی که همچنان محل بحث پژوهشگران است.

فرهنگ و هنر مادها

تمدن ماد در شکل دادن به بنیان تمدن ایران سهمی بزرگ داشت. آنان به پارسیان آموختند به جای لوح گلی از کاغذ پوستی و قلم استفاده کنند و ستون را در معماری رواج دادند. بخش مهمی از هنجارهاي اخلاقی، نظام پدرسالاری و تقسیم کار جنسیتی، یادگار همان روزگار است.

در این دوره هنرهاي فلزکاری بر مفرغ و آهن، سفالگری و سنگتراشی شکوفا شد و به احتمال زیاد نساجی نیز پیشرفت کرد. تکوک طلایی بز کوهی که در کاوش هاي تپه هگمتانه همدان یافته شده، بلوغ و شکوه هنر مادی را نشان می دهد.

معماری مادی زیر تاثیر شکوه اورارتو و آشور بود اما رنگ و بوی ایرانی گرفت و به بنیان آثار ماندگار هخامنشی مانند پارسه، تخت جمشید و شوش انجامید. بسیاری از عناصر تمدن میان رودان نیز از مسیر مادها به هخامنشیان رسید تا آنجا که نویسندگان یونانی بخش قابل توجهی از تشریفات درباری و جلوه هاي فرهنگی ایران را به مادها نسبت می دهند.

خط و زبان مادها

زبان ماد که «مادی» خوانده می شود، با زبان پارسی باستان نزدیکی داشت؛ همان زبانی که هخامنشیان به کار بردند. چون کتیبه هاي هخامنشی به سه زبان فارسی باستان، آشوری و عیلامی نوشته شده، پژوهشگران نتیجه گرفته اند مادها زبان جداگانه اي نداشته اند و مادی به پارسی باستان نزدیک بوده است.

درباره خط نیز چنین می نماید که خط میخی پارسی باستان که کتیبه هاي هخامنشی با آن نوشته شده، همان الگوی خط میخی رایج نزد مادها بوده باشد.

آثار تاریخی دوره مادها

نشانه هاي معماری ماد در محوطه هاي به جا مانده آن دوره دیده می شود. مهم ترین نمونه ها عبارت اند از:

• تپه هگمتانه در همدان
• شهر مادی اندرکش در مهاباد
• تپه نوشیجان در شمال ملایر
• گودین تپه در کرمانشاه
• تپه سیلک در کاشان
• تپه باباجان در لرستان
• تپه زیویه در سقز
• گوردخمه هاي مادی در مناطق مختلف، از جمله گوردخمه فخریکا در مهاباد، دیره در سرپل ذهاب، فرهاد و شیرین در کرمانشاه، داوود دختر در فارس، هدر در سلماس و گوردخمه روانسر.

تاریخ ماد برگي پر رمز و راز از دفتر گذشته ایران است؛ آغازی برای یکپارچگی سیاسی که از هگمتانه و مردم اندیشمند ماد برخاست. اگر مایلید مسیر کلی تاریخ کشور را مرور کنید، خواندن خلاصه تاریخ ایران پیشنهاد می شود.

پرسش هاي متداول درباره تاریخ مادها

اگر جواب سوال خود را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه هاي همین نوشته برای ما کامنت بگذارید تا در کوتاه ترین زمان پاسخ دهیم.

پیش از مادها چه دولتی بر این سرزمین حکم می راند؟

مهم ترین دولت پیش از ماد، عیلام بود که قلمروي وسیعی داشت؛ اما دولت ماد از همگرایی قبایل ایرانی ساکن فلات ایران شکل گرفت که پیش تر حکومت متمرکز نداشتند؛ مانند لولوبی ها، گوتی ها، کاسی ها، کاسپین ها، مانایی ها و هوری ها.

پایتخت مادها کجا بود؟

هگمتانه پایتخت ماد بود که به احتمال بسیار با همدان امروزی یکی است.

پادشاهان دودمان ماد چه کسانی بودند؟

به ترتیب: دیاکو، فرورتیش، هوخشتره و ایشتوویگو.

حکومت مادها به دست چه کسی پایان یافت؟

کوروش از تبار پارس به حکومت ماد پایان داد و دوره هخامنشیان را آغاز کرد.

چه آثاری از عصر مادها بر جای مانده است؟

از آن دوره آثار چندانی باقی نمانده است. شیرسنگی، تکوک طلایی و چند مهر مادی از یافته هاي اندکی هستند که در همدان به دست آمده اند.