تاریخ افشاریان؛ پادشاهان، حوادث سیاسی و نظامی مهم و نقشه (از 1736 تا 1796 میلادی)
از رویدادهای تلخ و شیرین عصر افشاریه چه اندازه خبر دارید؟ روزگار حکومت افشاریه به سده‌ی هجدهم میلادی بازمی‌گردد؛ دوره‌ای که نادرشاه افشار بر یورش افغان‌ها غلبه کرد و سلطنت صفوی را کنار زد. تاریخ ایران پر از دگرگونی‌های پی‌درپی میان دودمان‌هاست، اما افشاریه به سبب گسترده‌تر کردن مرزهای ایران نام‌آور شد. پس از ورود […]
روزگار حکومت افشاریه به سده‌ی هجدهم میلادی بازمی‌گردد؛ دوره‌ای که نادرشاه افشار بر یورش افغان‌ها غلبه کرد و سلطنت صفوی را کنار زد. تاریخ ایران پر از دگرگونی‌های پی‌درپی میان دودمان‌هاست، اما افشاریه به سبب گسترده‌تر کردن مرزهای ایران نام‌آور شد. پس از ورود اسلام، نادر در جریان فتوحات خود توانست بخش‌های بزرگی از تاجیکستان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، کویت و عراق را بار دیگر زیر فرمان ایران درآورد.
نمایش
سرآغاز دولت افشاریه
شروع حیات سیاسی افشاریه به نیمه‌ی دوم قرن هجدهم میلادی تعلق دارد. فرمانروایی نادرشاه بر ایران چندان دراز نبود. نادرقلی، نخستین شاه افشار، زاده‌ی خاندان اشرافی نبود و از تبار قبایل ترک‌زبان به شمار می‌رفت. او با کشتن اشرف افغان، دومین شاه هوتکی، شاه عباس سوم را از تخت پایین کشید و خود جانشین او شد.
نقشه و گستره افشاریان
پهنه‌ی ایرانِ دوره افشار با مرزهای امروز تفاوت آشکاری داشت. در این بازه تاریخی تنها یک فرمانروای بسیار قدرتمند دیده می‌شود: نادرشاه افشار. قلمرو او همه یا بخشی از کشورهای امروزیِ زیر را در بر می‌گرفت:
ایران، ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، عراق، کویت، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، عمان، بحرین و امارات متحده عربی.
حد و مرز ایران در عهد افشار
با نگاه به قلمرو نادرشاه روشن می‌شود که گستره ایران در این دوره بسیار وسیع بوده است. این موضوع را از همسایگان وقت ایران نیز می‌توان دریافت. نام آنان چنین است:
- امپراتوری مغولان هند؛ در شرق
- حکومت‌های سمرقند و بلخ؛ در شمال‌شرقی
- سرزمین‌های خوارزم و ازبک؛ در شمال
- امپراتوری عثمانی؛ در شمال‌غرب و امتداد مرز تا دریای سیاه
- برخی نواحیِ زیر دست عثمانی؛ در غرب
شاهان افشاریه به ترتیب
افشاریه در مجموع ۴ پادشاه را به خود دید:
| 1 | نادرشاه افشار |
| 2 | عادل‌شاه |
| 3 | ابراهیم‌شاه |
| 4 | شاهرخ‌شاه |
زادروز و جوانی نادرشاه افشار
نادر در ایل افشار، از شاخه‌های ترکمان، چشم به جهان گشود. بنیان‌گذار دودمان افشار اسب‌سواری کارآزموده بود و در تیراندازی، شکار و زوبین‌افکنی تبحر داشت. در جوانی با عنوان تفنگچی در خدمت حاکم ابیورد بود و با فداکاری‌های پی‌درپی نزد باباعلی‌بیگ ارج یافت و سپس با دختر او ازدواج کرد.
او تا مدتی درگیر نبردهای قبیله‌ای بود تا اینکه افغان‌ها بر صفویه چیره شدند و با تصرف اصفهان داعیه‌ی شاهی کردند. باقیمانده‌ی صفویان نیز در نقاط مختلف عَلَمِ پادشاهی برافراشتند؛ از جمله فردی که در قزوین خود را شاه تهماسب دوم خواند. هم‌زمان روس‌ها و عثمانی‌ها آشفتگی ایران را فرصت دیدند و بخش‌هایی از سرزمین را اشغال کردند.
نادر فرمان ملک‌محمود سیستانی، مدعی فرمانروایی مشهد، را نپذیرفت و بر او شورید و شکستش داد. سپس با استوار کردن جایگاه خود در مرو و کسب نفوذ در ایل زعفرانلو، با اتکای نیروهای شاه تهماسب دوم، مشهد را فتح کرد.
از همین مقطع زمزمه‌ی برآمدن دودمانی تازه شنیده شد. نادر با عقب راندن افغان‌ها، نواحی گسترده‌ای از مازندران، کرمان و خراسان را پس گرفت و رخدادی تعیین‌کننده در تاریخ افشاریه رقم زد. آنگاه به سوی دشت زرقان و بنادر جنوب لشکر کشید. در همان حال از عثمانی خواست ایران را ترک کند و نواحی ملایر، کرمانشاه و نهاوند را بازستانْد و تبریز و ارومیه را نیز به تصرف درآورد.
شاه تهماسب دوم meanwhile راه جنگ با عثمانی را در پیش گرفت، اما نتیجه برای ایران شکست بود و بخش‌هایی از غرب کشور به تصرف عثمانی درآمد. در این گیرودار نادر با روس‌ها پیمانی بست تا رشت و آستارا را بازپس دهند؛ هرچند نواحی شمالیِ رود کُر همچنان در دست روسیه باقی ماند.
دوران پادشاهی نادرشاه
پس از پیروزی‌های پیاپی، نادر برای نبرد با عثمانی‌ها حرکت کرد. شاه تهماسب دوم بیمناک شد و همراهی نکرد؛ نادر پس از درنگی کوتاه در قم، رهسپار اصفهان شد، تهماسب دوم را خلع کرد و فرزند خردسال او را با عنوان عباس سوم بر تخت نشاند و خود نایب‌السلطنه و عملاً حاکم ایران شد. از این‌جا روایت پر فراز و نشیب سلسله افشار آغاز می‌شود.
حکمرانی عادل‌شاه افشار
پس از مرگ نادر، برادرزاده‌اش عادل‌شاه، در ۲۴ سالگی در مشهد تاج بر سر گذاشت و حدود یک سال فرمان راند. او بیشتر بر شرق ایران تسلط داشت و برای چیرگی بر غرب کوشید اما کامیاب نشد.
حکومت ابراهیم‌شاه افشار
ابراهیم‌شاه، برادر عادل‌شاه، هم‌زمان با سلطنت او پایگاه خود را در غرب ایران استوار کرده بود. سپس عادل‌شاه را برکنار کرد و زمام امور افشاریه را گرفت.
پادشاهی شاهرخ‌شاه
شاهرخ‌شاه با پشتیبانی محمدحسن‌خان به تخت نشست. او از ۱۷۴۸ تا ۱۷۴۹ میلادی شاه ایران بود و از ۱۷۵۰ تا ۱۷۹۶ تنها بر خراسان حکم راند.
دولت افشار چند سال دوام داشت؟
افشاریه از ۱۷۳۶ تا ۱۷۹۶ میلادی، در مجموع ۶۰ سال بر پهنه ایران حضور داشت. نادرشاه حدود ۱۱ سال سلطنت کرد و سه فرمانروای دیگر هر یک نزدیک به یک سال بر بخش‌هایی از کشور حکمرانی داشتند. سپس شاهرخ‌شاه از ۱۷۵۰ تا ۱۷۹۶ صرفاً والی خراسان بود. او فرزند بزرگ رضاقلی‌میرزا، ولیعهد نادر، و نوه‌ی دختری شاه سلطان حسین به شمار می‌رفت.
پس از افشاریه کدام سلسله آمد؟ان
پس از فروکش کردن اقتدار افشاریه، زندیان بر مسند قدرت نشستند. بعد از مرگ نادر، کریم‌خان زند با غلبه بر دو خان بختیاری و پس از شانزده سال نبرد با رقبا، نواحی شمالی، غربی و جنوبی ایران را یکپارچه کرد و دولت زندیه را بنیاد نهاد و خود را «وکیل‌الرعایا» خواند.
بنابراین پس از نادرشاه، بسیاری از مدعیان محلی تنها بر بخش‌هایی از ایران حکم می‌راندند؛ با این همه، در تاریخ رسمی، زندیه وارث سیاسی افشاریه شناخته می‌شود.
پرچم در عصر افشاریان
در آغاز دولت افشار، نادر از پرچمی سه‌گوش با سه رنگ سرخ، آبی و سفید و پرچمی دیگر با چهار رنگ سرخ، آبی، سفید و زرد بهره می‌گرفت. گفته‌اند این بیرق‌های بی‌نشان چنان سنگین بودند که جابه‌جایی‌شان سه مرد می‌خواست.
نادر برای جلوگیری از ربوده شدن پرچم‌ها چوبی بلند به آن‌ها افزود و به عمد بر سنگینی‌شان افزود؛ چراکه افتادن پرچم در میدان، به معنای شکست بود.
او بعدها در رنگ‌بندی نیز دست برد و یکی را به شکل راه‌راه زرد و سرخ درآورد و دومی را زرد با حاشیه سرخ تعیین کرد.
رخدادهای برجسته دوره افشار
در عصر افشاریه و به‌ویژه دوران نادرشاه، رویدادهای مهم سیاسی و نظامی بسیاری رخ داد. برخی از مهم‌ترین نمونه‌ها:
| رویارویی با ایل بختیاری | نادر پس از استقرار حکومت برای تنبیه بختیاری‌ها به اصفهان تاخت و علی‌مردان‌خان، سرکرده آنان، را به شکلی هولناک از میان برداشت |
| درهم‌شکستن افغان‌ها | سرکوب افغان‌ها در نبردهایی مانند مهمان‌دوست، مورچه‌خورت، سردره‌خار و زرقان از دستاوردهای نادر بود؛ قندهار نیز پس از ۱۵ ماه محاصره فتح شد |
| فتح هندوستان و نبرد کرنال | بی‌اعتنایی محمدشاه گورکانی به خواست نادر مبنی بر جلوگیری از ورود غلزایی‌ها به هند، کار را به جنگ کشاند. نبرد کرنال با دلاوری‌های نادر و دست‌یافتن به جواهراتی چون الماس کوه‌نور شناخته می‌شود |
| کشتار دهلی | شایعه‌ی مسمومیت نادر به دست محمدشاه موجب شورش دهلی و کشتن گروهی از سربازان ایرانی شد؛ خشم نادر به قتل‌عامی خونین در شهر انجامید |
| جنگ‌های پیاپی با عثمانی | یورش به خیوه و داغستان و سپس جنگ سوم با عثمانی از دیگر اقدامات او بود که سرانجام با انعقاد پیمان صلح پایان یافت |
| خیزش‌های پایان سلطنت | در واپسین سال‌ها، محمدتقی‌خان شیرازی، محمدحسن‌خان قاجار و دیگران سر به شورش برداشتند؛ بسیاری دستگیر و کور شدند |
| مرگ نادر | در نهایت با همدستی برخی سران قاجار و افشار با علی‌قلی‌میرزا و یاری صالح‌خان، رئیس قزلباش‌ها، نادر کشته شد. سپس عادل‌شاه و دو حاکم محلی دیگر ادامه‌ی افشاریه را برعهده گرفتند |
جمع‌بندی نهایی
«دستی بر ایران» با پرداختن به روایت‌های تاریخی گوناگون، بخش‌هایی از سرگذشت این سرزمین را پیش چشم می‌گذارد؛ از جمله افشاریه که بیشتر با فتوحات نادر و دست‌یابی به خزائن نامدار—مانند کوه‌نور—شناخته می‌شود.
گرچه عمر سلطنت افشاریه تنها ۶۰ سال بود، نادر با بازپس‌گیری نواحیِ از دست‌رفته و افزودن بر قلمرو ایران نقشی ماندگار در تاریخ ایفا کرد. او که در دشت مغان تاج‌گذاری کرده بود، پس از جنگ‌های بسیار به دست سران قزلباش کشته شد.
نادر بیش از آنکه به مسائل مذهبی بپردازد، بر سیاست و سپاهگری تکیه داشت. آرامگاه او امروز در مشهد و در نزدیکی حرم امام رضا(ع) قرار دارد.
سؤالات متداول درباره افشاریه
در ادامه برای تکمیل آگاهی شما، چند پرسش و پاسخ آورده‌ایم. اگر نکته‌ای جا مانده، آن را در دیدگاه‌ها مطرح کنید تا پاسخ دهیم.
افشاریه چگونه پدید آمد؟
نادرشاه پس از کشتن اشرف افغان، دومین شاه هوتکی، و خلع شاه عباس سوم، بنیاد این سلسله را نهاد.
افشاریه چه مدت حکومت کرد؟
از ۱۷۳۶ تا ۱۷۹۶ میلادی، یعنی ۶۰ سال، بر ایران فرمان راندند.
پس از افشاریه کدام حکومت روی کار آمد؟
با قتل نادر، کریم‌خان زند دولت زندیه را بنا نهاد؛ دیگر شاهان افشار عمدتاً حاکمان محلی بودند.
پیش از افشاریه چه سلسله‌ای حاکم بود؟
پیش از افشار، صفویان زمام امور ایران را در دست داشتند.
