بازگشت غایبِ همیشه حاضر زیست‌بوم دیجیتال ایران
در حافظه‌ی جمعی کاربران ایرانی، تلگرام چیزی فراتر از یک اپلیکیشن پیام‌رسان است؛ یک بستر، یک میدان گسترده برای گفت‌وگو، اعتراض، آموزش و حتی نان درآوردن. از همان نخستین روزهای سال ۱۳۹۳ که آمد، بی‌سروصدا و بی‌ادعا، خیلی زود خود را از رقبا جدا کرد. ساده بود، سریع بود، و از همه مهم‌تر، آزاد. و همین آزادی، سرنوشتش را رقم زد.
تا پیش از دی‌ماه ۱۳۹۶، تلگرام همانند رودخانه‌ای آرام، در زندگی میلیون‌ها ایرانی جریان داشت. اما وقتی موج اعتراضات در خیابان‌ها بالا گرفت، همین رودخانه ناگهان در چشم سیاست‌گذاران بدل شد به سیلابی نگران‌کننده؛ فیلترینگ موقت آغاز شد؛ به دستور شورای عالی امنیت ملی، برای کنترل بحران. تلگرام دو هفته‌ای از دسترس خارج شد، اما بازگشت… هرچند موقتی.
ماه‌های بعد، سایه‌ها سنگین‌تر شدند. در اردیبهشت ۱۳۹۷، با حکم قضایی، این پیام‌رسان برای همیشه فیلتر شد. سیاست رسمی روشن بود: مهار، محدودسازی، جایگزینی. دولت پیام‌رسان‌های بومی را پیش کشید: سروش، بله، آی‌گپ. اما مردم، راه خودشان را رفتند. هیچ‌چیز نتوانست سد آن سیل نرم شود. تلگرام اگرچه فیلتر شده بود، اما از ذهن و موبایل کاربران ایرانی پاک نشد.
فیلترینگ، بیشتر از آنکه حضور تلگرام را از میان ببرد، آن را در لایه‌ای دیگر از زندگی دیجیتال مردم جا داد: لایه‌ای نیمه‌پنهان، با فیلترشکن‌ها و پروکسی‌ها، اما همچنان زنده. کانال‌های خبری، رسانه‌ها، گروه‌های آموزشی، فروشگاه‌ها و حتی صفحات رسمی بسیاری از نهادها، بی‌تعارف به حیات خود ادامه دادند. تلگرام تبدیل شد به «غایبِ همیشه‌حاضر» در زیست‌بوم دیجیتال ایران.
سال‌ها گذشت، اعتراضات دیگری هم آمدند؛ آبان ۹۸، شهریور ۱۴۰۱. اما نه تلگرام عقب‌نشینی کرد، نه مردم از آن دل کندند. در همان روزهایی که برخی پیام‌رسان‌های جهانی دیگر در ایران فیلتر شدند، تلگرام با سرسختی در میدان بود و ابزار ارتباطی میلیون‌ها نفر باقی ماند؛ حتی وقتی پلی‌استور بسته شد، حتی وقتی اینترنت با اختلال‌های سراسری مواجه بود.
و حالا، در میانه‌ی روزهای پرتنش، خبرهایی عجیب از راه رسیده است. صداوسیما در گزارشی غیرمنتظره، از احتمال رفع فیلتر تلگرام سخن گفته؛ به‌دلیل «بی‌طرفی» این پلتفرم در پوشش جنگ اخیر ایران و اسرائیل. در همین گزارش آمده که واتساپ دیگر شانسی برای بازگشت ندارد.
اما هیچ نهاد رسمی، نه وزارت ارتباطات، نه شورای عالی فضای مجازی، این ادعا را تأیید نکرده‌اند.
با این حال، حتی همین گمانه‌زنی، دوباره پرسش‌هایی جدی را زنده کرده: آیا این بازگشت، صرفاً تاکتیکی است در میانه یک بحران؟ یا نشانه‌ای از تغییر نگرش؟ آیا سیاست‌گذاران، پس از سال‌ها اصرار بر مهار، به انعطاف و بازاندیشی رسیده‌اند؟ آیا ممکن است تلگرام، کلیدی باشد برای بازنگری در نقشه‌ی سیاست اینترنتی ایران؟
درست است که یک پلتفرم، همه‌ی فضای مجازی نیست. اما نحوه‌ی مواجهه با آن، آینه‌ای است از نگاه کلی‌تر حاکمیت به اینترنت، به آزادی ارتباط، به حق دسترسی. اگر بازگشت تلگرام، با تصمیمی کارشناسی و پذیرفته‌شده همراه شود، می‌توان آن را روزنه‌ای تازه دید؛ اما اگر نتیجه‌ی مصلحتی کوتاه‌مدت باشد، حتی اگر رفع فیلتر شود، ممکن است دیری نپاید.
این بار، تصمیم درباره تلگرام، فقط درباره یک اپلیکیشن نیست. این تصمیم، سنگ محک نگاهی است که یا می‌خواهد اینترنت را بفهمد و با آن هم‌زیستی کند، یا همچنان از پنجره‌ای بسته، به دریای بی‌کران دیجیتال چشم دوخته است.
*روزنامه‌نگار
۲۲۷۲۲۷
