بازآفرینی هویت تاریخی، اسلامی، انقلابی و ملی شهر تهران

به گزارش خبرنگار مهر، شهر تهران به عنوان کلانشهری که بیش از سه قرن از پایتخت شدن آن تا امروز می‌گذرد، آبستن حوادث تلخ و شیرینی بوده که به آن هویت بخشیده است. دارالخلافه تهران به ویژه در دو قرن گذشته از جهات مختلف، سهم بسزایی در هویت بخشی به این سرزمین اسلامی داشته است. هویتی که ریشه در گرایش‌ها و کنش‌های ساکنان آن دارد و رویدادهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی متأثر از آن در این دو قرن، رد پای خود را در مکان‌های برجای مانده از گذشته، باقی گذاشته است.

پرداختن به این گذشته، برای بازیابی و حفظ هویت جامعه شهری ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به علاوه آنکه نپرداختن به این پیشینه، علاوه بر فراموشی این هویت اصیل در تندباد فرهنگ‌های متخاصم و مهاجم، زمینه را برای تحریف تاریخ و وارونه نمایی هویت جامعه فراهم می‌سازد. ارزش و هویت هر مکان وابسته به سرگذشت و تاریخ آن است.

چه بسا مکان‌ها و بناهایی که شاید هیچ ارزش معماری و شهرسازی قابل توجهی ندارند اما به واسطه ارزش تاریخی و هویتی، در خور توجه ویژه هستند. علاوه بر این در میان گروهی از بناهایی که دارای ارزش معماری و تاریخی هستند آنهایی ممتاز و متمایز خواهند بود که با یک رویداد تاریخی پیوستگی دارند. ثبت مکان رویدادها علاوه بر اینکه موجب یادآوری تجربه‌های تاریخی خواهد شد، در توسعه صنعت گردشگری و مدیریت تحولات شهری تأثیرگذار خواهد بود.

باتوجه به اینکه حوزه صنعت گردشگری در دنیا، در حال تغییر مسیر به سمت گردشگری داستانی است، بنابراین یکی از شاخص ترین جاذبه‌های گردشگری برای گردشگران در سال‌های آتی، مکان رویدادها و داستان‌های آنها خواهد بود. آنچه در این امر ضروری می‌نماید آن است که در شهری همچون تهران، که در بیش از دو قرن گذشته، حوادث بزرگی از نهضت تنباکو، مشروطه تا انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را به خود دیده است، و در این فواصل نیز رویدادهای ریز و درشت بسیاری به وقوع پیوسته، مکان رویدادهای شهر تهران باید هویت تاریخی خود را بازیابند تا با شناسنامه دار شدن بتوانند سهمی در بازیابی هویت فرهنگی جامعه داشته باشند.

به علاوه ثبت مکان رویدادها می‌تواند در طرح‌های توسعه شهری و صدور مجوزها و پروانه‌های ساخت تأثیرگذار باشد. به عنوان مثال در مکانی که محل دائمی تجمع مشروطه خواهان بوده و یا مکانی که در گذشته مقبرة العلمای شهر بوده، نمی‌توان به راحتی هر بنایی را بر هر کاربری احداث کرد. درست مثل آنچه که بر سر مقبرة العلمای قبرستان چهارده معصوم در جنوب میدان شوش آمد و به پاساژهای تجاری تبدیل شد.

گذشتگان حاوی سنت‌های حسنه‌ای بوده‌اند که با گذر زمان دستخوش فراموشی شده‌اند. بازیابی این سنت‌ها مستلزم بازخوانی رویدادها است و مکان رویدادهای شناسنامه دار راویان سنت‌هایی هستند که سخن خود را به گوش رهگذران و گردشگران می‌رسانند. در محدوده تأثیرگذاری مکان رویدادها یکی از اتفاقات شهری تدوین تقویم تاریخی مکان رویدادها و برگزاری آیینه‌ای مرتبط با هر رویداد متناسب با تقویم زمانی آن است.

«بازآفرینی هویت تاریخی، اسلامی، انقلابی و ملی شهر تهران» عنوان طرح پژوهشی است که مدیریت مطالعات و پژوهش آن را تقی احمدی بر عهده داشته است و ناظر علمی آن هم فتانه دانشمند ملایری بود. در این طرح پژوهشی آمده: مکان‌های تاریخ ساز بسیاری در تهران وجود دارد که پیشینه تاریخی در رخدادهای ملی و انقلابی دارد. به طور مثال: میدان قیام، میدان شهدا، خیابان ۱۷ شهریور، مدارس علوی، رفاه و مفید، مقاومت یگان هوایی پادگان قلعه مرغی در شهریور ۱۳۲۰، دانشکده فنی در ۱۶ آذر ۱۳۳۲، پادگان عشرت آباد، محل زندان امام خمینی در سال ۴۲ مساجد هدایت، جلیلی، لولاگر، ابوذر و غیره.

از طرفی دیگر بسیاری از نام‌های خیابان‌های تهران فلسفه و ریشه‌ای دارند که در نگاه افکار عمومی پنهان مانده است. از خیابان‌هایی به نام مشاهیر علمی، دینی و انقلابی گرفته تا خیابان‌هایی که به نام رخدادها، شهدا و حتی شخصیت‌های خارجی که هریک بنا به علتی انتخاب شده‌اند. اگرچه چرایی این نامگذاری‌ها در عصر خویش برای شهروندان تهرانی مشخص بوده است اما گذر زمان این نام‌ها را در هاله‌ای از ابهام قرار داده و حتی در مواردی نامفهوم جلوه داده است.

شاهد این امر بسیار است؛ خیابان ملک که نام حاج حسین‌ها آقا ملک بزرگترین واقف تاریخ ایران یا خیابان استاد حسن بنا، ثمیر قنطار، احمد قصیر، و…. شناسنامه دار کردن این خیابان‌ها و محلات می‌تواند تأثیر بسزایی در بازیابی هویت دینی، ملی و انقلابی داشته باشد.

در بخش دیگری از این پژوهش که توسط مرکز مطالعات شهرداری تهران در اختیار عموم مردم قرار گرفته، آمده: خاطرات هیچگاه بدون رویدادها در ذهن ثبت نمی‌شوند و آنچه که پس از سال‌ها از آن رویداد در ذهن باقی می‌ماند، مکان و فضایی است که یادآور و بازگوکننده آن رخ داد تاریخی است.

حال آنکه در نگاهی جدید، می‌توان هویت فضاها و مکان‌ها را با محوریت رویدادهای تاریخی و خاطرات دو رکن اصلی را تشکیل می‌دهند. از این رو در مکان‌های شهری، گذشته از وجه کارکردی، معرّف وضعیت کلی اجتماعی، فرهنگی و تاریخی هر شهر نیز هستند. به همین دلیل شهر را باید نوعی گفتمان فرهنگی دانست. گفتمانی که باید آن را واقعیتی تأثیرگذار بر زندگی شهروندان شناخت و در معادلات مدیریت شهری وارد کرد. شهر، ظرف زندگی و حیات جمعی انسان هاست و این حیات جمعی به وسیلە خاطره‌ها که برآمده و ثبت شده در مکان رویدادهاست، معنا و تداوم می‌یابد. خاطره‌هایی که بی رویدادها و وقایع، بی‌معنا خواهند بود.

بافت‌های تاریخی به عنوان هسته اولیه شکل گیری شهرها که رویدادها و خاطرات تاریخی اعم از اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی، ادبی، ورزشی و… از منظر فرهنگی دارای اهمیت فراوانی هستند، زیرا با حافظه تاریخی و هویت اجتماعی ساکنان شهر، پیوند خورده‌اند.

بنابر این شهر، صرفاً در کالبد بناهای تاریخی معنا نمی‌شوند، بلکه انعکاس دهنده آداب و رسوم، فرهنگ شفاهی، رویدادها و خاطرات تاریخی شهر هستند. در این میان، جاری کردن رویدادها و برنامه‌های فرهنگی در شهر، متناسب با ظرفیت و قابلیت کالبدی و عملکردی بافت و عناصر آن و همچنین تلفیق آنها با رویدادهای تاریخی، انقلابی و اسلامی می‌تواند در قالب سناریوهایی، به باززنده سازی حیات مدنی و فرهنگی در شهر کمک کند.

رویدادها و اتفاقات شکل گرفته متناسب با ویژگی‌های اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و کالبدی شهر هستند و به همراه خود، خیل عظیمی از ساکنین و شهروندان را از سراسر شهر به سوی خود می‌کشانند. حضور مردم در فضاهای تاریخی و فرهنگی که پیش از این، غباری از فراموشی، کالبدشان را فراگرفته بود، جان تازهای به آنها خواهد بخشید.

در این مقاله ۱۵۰ مکان رویداد نیز معرفی شده است. از جمله مسجد حمام قبله در خیابان ری، تکیه درخونگاه خیابان ۱۵ خرداد، خانه آقای علی حکیم در پامنار، سقاخانه آئینه در خیابان سعدی شمالی، بیمارستان وزیری در خیابان شیخ هادی و غیره. در بخش دیگری نیز نقشه شماتیک این ۱۵۰ مکان_رویداد نیز آمده است.