آیین قالی شویان؛ مشهد اردهال کاشان

هر سال، دومین جمعه مهرماه، آب‌های زلال و رنگ‌های پرشکوه در هم می‌آمیزند تا یکی از شگفت‌انگیزترین آیین‌های ایران زنده شود. آیین قالی‌شویان در مشهد اردهال، نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه جشن همبستگی و باور است؛ آیینی که ریشه در تاریخ دارد و با حضور هزاران نفر، در فضای پرشور روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان برگزار می‌شود.

این سنت که تنها آیین اسلامی ایران بر اساس تقویم شمسی است، در سال ۲۰۱۳ به‌عنوان بخشی از فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد. مشهد اردهال، امروز نه فقط یک مقصد مذهبی، بلکه از جذاب‌ترین جاهای دیدنی کاشان است که هر ساله گردشگران زیادی برای دیدن «جمعه قالی»، این رویداد شگفت‌انگیز راهی آن می‌شوند. اگر می‌خواهید با تاریخچه، فلسفه و تصاویر جذاب اینآیین آشنا شوید، در ادامه با دستی بر ایران همراه باشید.

آیین قالی‌شویان پیوندی عمیق میان مذهب، فرهنگ و همبستگی اجتماعی در مناطق مرکزی ایران برقرار کرده است.

-علی بلوکباشی

مشهد اردهال کجاست؟

مشهد اردهال روستایی است در 42 کیلومتری غرب کاشان که هر ساله مراسم سنتی قالیشویان در آن برگزار می‌شود. برای رفتن به این محل موقعیت مکانی زیر را دنبال کنید:

پیشینه تاریخی و اساطیری آیین قالی شویان

بر اساس نقل قول هایی از منابع مختلف، طی اولین قرن پس از ظهور اسلام ساکنان، “چهل حصاران” (نام قدیمی کاشان) و فین از حکمرانان بسیار در عذاب بودند. بنابراین، آنها نامهای به محمد باقر (ع)، پنجمین امام شیعه، نوشتند و از وی درخواست کردند که شخصی را به آنجا بفرستد که اسلام واقعی و امامت را در این منطقه ترویج و اصلاح کند.

بنابراین، اما محمدباقر (ع) پسرش را که 32 سال سن داشت برای کمک به آنها فرستاد. او کسی بود که بعدها به نام “سلطان علی” شناخته شد، ترویج و آموزش مطالعات اسلامی را در بین مردم آغاز کرد.

از آنجا که این امامزاده، در قلب مردم جا باز می کرد، حکمرانان احساس خطر کردند و علیه وی دسیسه چینی کردند. امامزاده یک رهبر مذهبی است که از سلاله 12 امام شیعه است. محل دفن چنین افرادی، مبدل به زیارتگاه می شود.

سرانجام، او را در حال عبادت ترور کردند. زمانی که این خبر به ساکنان روستای فین رسید، آنها با گرز و چماقهای چوبی در دست، به سمت مشهد اردهال حرکت کردند. آنها به محل شهادت رسیدند و پس از انجام “غسل” پیکر امامزاده، او را دفن کردند. سپس در حالی که نفرت خود را از این اقدام با گرداندن گرز و چماق در هوا نشان می دادند، رهبر محبوب شان را به خاک سپردند.

هرچند این آیین بسیار قدیمی است اما افراد کمی در مورد آن اطلاع دارند. برخی از دلایل ناشناخته ماندن آن عبارتند از:

• فقدان شواهد مستند برای این اتفاق، و
• مکان این رویداد که از جادههای اصلی دور است.

آیین قالی شویان و ریشه شناسی آن

کلمه “قالی” به معنی فرش است. “شویان” اسم “شستن” است. بنابراین واژه قالی شویان به آیین شستن فرش اشاره دارد. البته، این یک رویداد خاص است که در آن، فرش شستن یک اقدام نمادین است که در آن منطقه انجام میشود و باقی مراسم در امامزاده انجام می شود.

هر ساله، حدود 2000 نفر در این مراسم شرکت می کنند. آنها ابتدا دست به کارسوگواری و مویه برای امامزاده می شوند. سپس، یکی از فرشهای بارگاه امامزاده علی، فزرند امام محمد باقر (ع)، را به چشمه ای در فاصله 150 متری بارگاه می برند تا آن را در آنجا بشویند. این فرش، نماد فرشی است که پیکر بی جان امامزاده را در آن پیچیده بودند.

اینجا، عزاداران این سنت را به عنوان نماد شستن خون امامزاده از فرش انجام می دهند. گروه دیگری به طور نمادین با گرداندن چماق های چوبی در هوا، با قاتلان امامزاده می جنگند. آنها به دنبال اولین گروه می روند که قالی شوها بودند. پس از اینکه اولین گروه به بارگاه وارد شدند و فرش را به جای خود برگرداندند، با گروه دوم ملاقات می کنند.

گروه گرز و چماق در دست به سمت بارگاه می دوند و به منظور ادامه مبارزه با شکنجه گران امامزاده، هلهله می کنند. تمام اینها نمادین است و هیچ تصادمی بین اعضای گروه رخ نمی دهد و در واقع بخشی از مراسم عزاداری است.

ارتباط “قالی شویان” و “مهرگان”

از آنجا که این آیین در حدود همان زمانی برگزار می شود که مراسم مهرگان برگزار می شود، بسیاری بر این باور هستند که بین این دو سنت رابطه ای وجود دارد. مهرگان یک آیین باقیمانده از اجراهای محلی ای است که داستان “سیاوش” را بازی می کنند. این گونه به نظر می رسد که قالی شویان محتوای اصلی داستان سیاوش را نگه داشته و پس از اسلام ظاهر آن را تغییر داده است.

طبق تقویم باستانی ایران، هر روز از هر ماه، نام خاصی دارد. طی ماه “مهر” این تقویم، شانزدهمین روز ماه هم “مهر” نام دارد. بنابراین، باید قطعا ارتباطی بین زمان جشنواره “مهرگان” و آیین قالی شویان وجود داشته باشد.

از طرف دیگر، دیگران بر این باور هستند که این یک میراث فرهنگی ناملموس است که ریشه آن در “آیین پرستش و ستایش تیشتر” و “آیین طلب باران” دارد. اگر این درست باشد، ساختمان بارگاه امامزاده را میتوان در اصل یکی از معابد تیشتر دانست. برخی همچنین اعتقاد دارند که قدمت این بنا به قرن هفتم بر می گردد.

لازم به ذکر است که در مذاهب بسیاری برای از دست دادن رهبران و شخصیتهای اسطورهایشان، عزاداری میشود. فرهنگ ایران باستان پر از چنین شوالیه ها و اسطوره ها (پهلوانان)، رهبران مذهبی و مبارزان مشهور است. برگزاری مراسم یادبود برای ایشان همیشه ارزشی والا تلقی می شده است. به علاوه، از دست دادن کسانی که مایه مباهات کشورمان بوده اند، درد و رنج عمیقی برای ما ایجاد کرده است.

هفته جار

از زمان باستان تصمیم گیری درباره تعیین زمان دقیق برگزاری آیین قالی شویان برعهده ریش سفیدان فین بوده است. ضمنا، پس از اتخاذ تصمیم نیز، شخصی باید زمان برگزاری را به اطلاع همگان می رساند.

یکی از رسوم قدیمی، که این روزها کمرنگ شده است حضور افراد اخبار پراکنی است که با جار زدن در مکانهای عمومی، همشهریان را از خبر آگاه کند. چنین مامورانی را به عنوان «جارچی» می شناختند و کار آنها را «جار» می نامیدند. در آن وضعیت، آنها از یک هفته قبل، زمان دقیق قالی شویان را اعلام می کردند.

در صورتی که هفته دوم ماه مهر با یکی از روزهای عزاداری ماه محرم، رمضان یا ولادت ائمه مصادف میشد، مراسم قالی شویان ، یک روز قبل یا بعد از این مراسم برگزار می شد. بنابراین، این خبر باید به گوش مردم محلی می رسید. ماموران جارچی کسانی بودند که این خبر را پخش می کردند.

میراث فرهنگی ناملموس و منحصر به فرد ایران

شرکت کردن در چنین مراسم و آیین هایی، اگر همراه با بازدید از بناهای تاریخ انجام شود، تجربه بی نظیری خواهد بود. آیین قالی شویان ، نمونه فوق العاده ای از میراث فرهنگی ناملموس ایرانی است که باید آن را ببینید. بدون شک، این یک تجربه فرهنگی شگفت انگیز است که برای سالها در ذهن شما باقی میماند.

در ضمن، “دستی بر ایران” توصیه می کند که پیش از سفر به این منطقه، جاذبه های گردشگری کاشان را مطالعه کنید تا سفری آگاهانه داشته باشید و با دست پر به منزل برگردید. به هنگام خرید تور این منطقه، در هر زمان از سال که بود، می توانید از آژانس های مسافرتی مورد نظرتان بخواهید که این منطقه و امامزاده آن را در برنامه سفرتان قرار دهند.