کپوبافی یا حصیربافی، یکی از صنایع دستی معروف استان خوزستان، به ویژه در شهر دزفول، است که در حال حاضر در آستانه ثبت جهانی قرار دارد. این هنر در دسته بافته‌های حصیری قرار می‌گیرد.

کپوبافی یا حصیربافی، یکی از صنایع دستی محبوب و پرکاربرد در خوزستان است. این هنر دارای ۵۰۰ سال قدمت است و برای ساخت محصولات آن، برگ‌های جوان درخت نخل، توسط کپوباف به دور گیاهی خودرو (مانند نی) پیچیده می‌شود.

محصولات کپوبافی شامل ظروف میوه، زیر قوری، گلدان، سینی، ظرف نان، قندان، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی و سایر محصولات کاربردی و تزیینی می‌شوند. این محصولات به دو نوع ساده و منقوش تولید می‌شوند.

در سفر به استان خوزستان و شهر دزفول، پس از بازدید از جاهای دیدنی دزفول، به بازارهای محلی شهر سر بزنید و صنایع دستی منحصربه‌فرد شهر را خریداری کنید، از جمله گلیم بافی، قالی‌های محلی، گیوه‌بافی، نساجی سنتی و کپوبافی. این کار علاوه بر کمک به اقتصاد محلی و زنان و کودکان شهر، به شما امکان می‌دهد تا قسمتی از فرهنگ و هنر منطقه جنوب ایران را با خود به یادگار ببرید.

کپوبافی چیست؟

کپوبافی یا حصیربافی، یکی از صنایع دستی محبوب در استان خوزستان و به خصوص در شهر دزفول است. این هنر از برگ‌های نخل تولید می‌شود. برای ساخت محصولات کپوبافی، برگ‌های جوان نخل را به شکلی خاص پیچیده و بافته می‌کنند. محصولات کپوبافی شامل ظروف میوه، زیر قوری، گلدان، سینی، قندان، جعبه جواهرات، سبد لباس و موارد دیگر است. این محصولات می‌توانند ساده یا با طرح‌های مختلف باشند.

کپوبافی در شهر دزفول و مناطق اطراف آن به عنوان یک صنعت دستی مشهور است. از نظر تاریخی، این هنر بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد. در شهر دزفول و مناطق مجاور، درختان نخل فراوانی وجود دارد و این باعث شده است که حصیربافی به یکی از صنایع مهم و مرسوم در این منطقه تبدیل شود.

مواد اولیه اصلی برای کپوبافی شاخه‌ها و برگ‌های نخل هستند. برگ‌های جوان نخل به عنوان “پیش” شناخته می‌شوند و از آن‌ها برای بافتن محصولات استفاده می‌شود. هنرمندان کپوباف این برگ‌ها را به شکلی خاص پیچیده و بافته تا محصولاتی با ظاهر زیبا و مقاومت مناسب بسازند.

کپوبافی در دزفول و مناطق دیگر از خوزستان به عنوان یک هنر محلی مهم شناخته می‌شود. این هنر علاوه بر ارزش فرهنگی و زیبایی‌شناسی، به اقتصاد محلی و اشتغال زنان و کودکان در این منطقه کمک می‌کند. در بازدید از دزفول و مناطق اطراف، بهتر است بازارهای محلی را نیز بررسی کنید و محصولات کپوبافی و سایر صنایع دستی منحصربه‌فرد این منطقه را تهیه کنید.

تاریخچه کپوبافی

ساخت محصولات حصیری با استفاده از شاخه و برگ گیاهان و درختان از قدیمی‌ترین حوزه‌های صنایع دستی است. با تحقیق در مورد نمونه‌های کشف‌شده، مشخص شده است که محصولات حصیری از بین‌النهرین و آفریقا نیز به وجود آمده‌اند و از جنس نساجی و کوزه‌گیزی هستند. در گذشته، ساخت محصولات حصیری با روش‌ها و مواد اولیه متنوعی در ایران رایج بوده است، البته در مناطقی که به مواد اولیه آن دسترسی داشتند.

قدمت کپوبافی در استان خوزستان به بیش از ۱۰۰ سال قبل برمی‌گردد. هنر کپوبافی به‌طور مستقیم با وجود درختان نخل در خوزستان و اهمیت حضور آن‌ها در این منطقه مرتبط است. کشت خرما در ایران و در نزدیکی شوش، به حدود ۵,۰۰۰ سال قبل و در زمان تمدن ایلامیان آغاز شد. البته، کشت نخل خرما در ایران از زمان هخامنشیان بیشتر شد و به تدریج به یکی از عوامل مهم در حفظ امکان زندگی در مناطق گرم خوزستان تبدیل شد.

از نخل خرما محصولات متنوعی مثل سرکه، شربت، کمپوت خرما، شیره خرما و سایر فرآورده‌های خرمایی به دست می‌آید. مردم منطقه جنوبی ایران علاوه بر این محصولات، از برگ‌های خرما برای ساخت صنایع دستی استفاده می‌کنند. براساس برخی منابع، قدمت هنر کپوبافی در دزفول به حدود ۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد.

انواع کپوبافی به شرح زیر هستند:

1. کپوی ساده: این نوع کپو، بدون نقش است و تنها از کرتک و “پیش” استفاده می‌کند.

2. کپوی منقوش: در این نوع کپو، علاوه بر کرتک و “پیش”، از نخ‌های رنگی برای تزیین استفاده می‌شود. بافت کپوی منقوش با استفاده از نخ‌های رنگی، بافت کپو را برای آراستن به نقوش دلخواه تقسیم می‌کند و در زمان بافت، نخ‌های رنگین را به جای نوارهای پیش در نقاط مورد نظر استفاده می‌کند تا نقوش هندسی را ایجاد کند.

3. کپوی تمام‌نخ: این نوع کپو، محصولی از کپوی منقوش است که تنها از کرتک و نخ‌های رنگی استفاده می‌کند. در بافت این نوع کپو، از نخ پشمی استفاده می‌شود که از الیاف پشم تهیه می‌شود و سطح محصول را با نخ‌های رنگی پوشانده می‌کند.

4. کپوی بی‌نقش: این نوع کپو همچنین بدون نقش است و تنها از کرتک و “پیش” استفاده می‌کند. شباهت بسیاری به کپوی ساده دارد.

5. کپوی آجری: این نوع کپو، بافتی با شکل ظاهری مشابه بافت آجرکاری دارد و ممکن است منقوش یا بدون نقش بافته شود.

ابزار تولید کپوبافی

برای تولید کپو، ابزارهای مختلفی استفاده می‌شود. این ابزارها عبارتند از:

1. سوزن کپوبافی: این سوزن برای عبور دادن نخ و پیش از دور کرتک‌ها و همچنین اتصال رج‌های کپو استفاده می‌شود. سوزن باید اندازه مناسبی داشته باشد تا بافت کپو راحت‌تر شود. برحسب ضخامت رج‌های کپو، اندازه سوزن نیز متفاوت است. سوزن کپوبافی باید انعطاف‌پذیر، غیرخمیده و صاف باشد و سطح آن صیقلی و بدون زنگ‌زدگی باشد.

2. قیچی: این ابزار برای بریدن اضافه‌های پیش، کرتک و نخ در فرایند تولید کپو استفاده می‌شود. اما لازم به ذکر است که در طول بافت کپو، استفاده از قیچی به‌صورت معمولی کمتر استفاده می‌شود.

3. چاقو: نیز برای بریدن اضافه‌های پیش، کرتک و نخ در فرایند تولید کپو استفاده می‌شود.

4. داس: این ابزار برای چیدن کرتک در مناطق رویش آنها مانند حاشیه رودخانه‌ها و نهرهای آب استفاده می‌شود.

مواد اولیه برای تولید کپو عبارتند از:

1. پیش: پیش از برگ‌های تازه نخل خرما استفاده می‌شود. برای تهیه پیش، از برگ‌هایی استفاده می‌شود که هنوز تحت تأثیر نور خورشید قرار نگرفته و رنگ خود را حفظ کرده‌اند. همچنین باید روشن و با عرض کمی باشند. در ابتدا شاخه درخت خرما شبیه به بادبازن است و برگ‌ها پس از جدا شدن، خشک و سپس بر اساس رنگ جدا می‌شوند. پیش‌ها معمولاً به رنگ زرد روشن، سفید مایل به زرد، سبز روشن و سفید مایل به سبز هستند. برای تولید یک محصول، معمولاً از پیش‌های با رنگ یکسان استفاده می‌شود تا زیبایی محصول نهایی حفظ شود.

2. کرتک: کرتک‌ها نیازی به آماده‌سازی خاصی ندارند. اما برای تهیه کپو بهتر است از کرتک‌های محکم و با ضخامت متوسط استفاده شود تاستفاده از کپوبافی

پس از آماده‌سازی مواد اولیه، فرایند کپوبافی شامل مراحل زیر است:

1. قرار دادن کرتک بین دسته‌های پیش: قسمت بالای کرتک را بین دو دسته پیش قرار می‌دهند تا کرتک به خوبی نگه داشته شود و در طول بافت کپو حرکت نکند.

2. بافت کرتک با نخ: با استفاده از سوزن کپوبافی، نخ را درون کرتک عبور می‌دهند. با قرار دادن سوزن در یک طرف از کرتک و عبور نخ از طرف دیگر، نخ را در طول کرتک می‌گذارند. این عمل را برای تمامی کرتک‌ها تکرار می‌کنند تا تمامی کرتک‌ها به یکدیگر متصل شوند و بافت کپو ایجاد شود.

3. تشکیل رج‌ها: با استفاده از سوزن کپوبافی، رج‌ها را ایجاد می‌کنند. این رج‌ها به وسیله نخ در سمت باز کرتک‌ها ایجاد می‌شوند. با تنظیم فاصله بین رج‌ها، ضخامت کپو تعیین می‌شود.

4. اتمام بافت: با ادامه عمل بافت کرتک‌ها و تشکیل رج‌ها، کپو را به طول مورد نظر بافت می‌کنند. با تکرار این مراحل و افزایش تعداد کرتک‌ها و رج‌ها، کپو به طول دلخواه می‌رسد.

5. بریدن اضافه‌ها: پس از اتمام بافت کپو، اضافه‌های پیش، کرتک و نخ را با استفاده از قیچی یا چاقو بریده و از کپو جدا می‌کنند.

6. تمیزکاری و تکمیل: در نهایت، کپو را تمیز می‌کنند و هرگونه اضافه یا تراشه را برطرف می‌کنند. سپس کپو را به طور کامل می‌چینند و نتیجه نهایی را بررسی می‌کنند. در صورت لزوم، می‌توانند کپو را با رنگ‌های مختلف تزئین کنند.

به طور کلی، تولید کپو یک فرآیند دقیق و هنری است که نیاز به تجربه و مهارت دارد. همچنین، استفاده از ابزارهای مناسب و مواد با کیفیت تأثیر بزرگی بر کیفیت نهایی کپو دارد.

بافت کپوی تخت، بیضی وچهارگوش

کپوباف یک فن بافت است که از سوزن کپوبافی استفاده می‌کند. در این فرآیند، با استفاده از سوزن، نوارهای پیش را به نوارهای باریک‌تر تبدیل می‌کند. به این ترتیب، هر نوار پیش به دو یا سه نوار باریک‌تر تقسیم می‌شود.

ابتدا، کپوباف دسته کرتک را در دست چپ خود نگه می‌دارد و سر آن‌ها را هم‌ردیف و زیر نوک انگشتان قرار می‌دهد. تعداد کرتک‌های دسته به ضخامت کرتک و اندازه محصول نهایی بستگی دارد. اگر ضخامت کرتک‌ها بیشتر باشد، تعداد کرتک‌های کمتری در یک دسته قرار می‌گیرند. برای ساخت محصولات بزرگ مانند طبق یا سبد لباس، دسته‌های کرتک شامل حدود ۳۰ تا ۴۰ عدد کرتک است.

سپس با استفاده از دست راستش، کپوباف یکی از نوارهای پیش را روی ابتدای دسته کرتک‌ها قرار می‌دهد و انگشت شست دست چپ را روی آن قرار می‌دهد. با دقت و به حالت دورانی، نوار پیش را به دور دسته کرتک‌ها پیچیده و سر پیش را زیر خودش پنهان می‌کند. این عمل تا حدود سه تا پنج سانتی‌متر ادامه می‌یابد.

برای بافت رج دوم کپو، کپوباف دسته کرتک‌ها را به طور کامل خم می‌کند و آن‌ها را به موازات رج اول قرار می‌دهد. میزان خم کردن کرتک‌ها در این مرحله به شکل محصول نهایی بستگی دارد. برای ایجاد کف بیضی‌شکل، نقطه خم شدن باید به طور کامل منحنی باشد، در حالی که برای ایجاد کف مربع یا مستطیل، گوشه‌هایی با زاویه ۹۰ درجه ایجاد می‌شود.

سپس کپوباف، دنباله پیش را از سوراخ سوزن کپوبافی عبور می‌دهد و سوزن را به درون رج اول می‌برد و محکم به سمت بیرون می‌کشد. در این مرحله، دو رج کپو به یکدیگر متصل می‌شوند. سپس کپوباف نوار پیش را به دور کرتک‌های رج دوم می‌پیچد، سوزن را در رج اول فرو می‌کند و از آن عبور می‌دهد. این کار تا زمانی کتا زمانی که تمام نوار پیش به رج دوم منتقل شود و تمام کرتک‌ها در رج دوم پنهان شوند، ادامه می‌یابد. در نهایت، نوارهای باریک‌تر که توسط سوزن کپوبافی تشکیل شده‌اند، به دسته کرتک‌ها متصل می‌شوند و محصول نهایی کپوباف ساخته می‌شود.

کپوباف در ساخت انواع محصولات مانند توری، چادر، کیف، سبد، روفرشی و غیره استفاده می‌شود. این فن بافت نیاز به دقت و تمرکز بالا دارد و می‌توان با تنوع در ضخامت کرتک‌ها، تعداد رج‌ها و الگوهای بافت، طرح‌های متنوعی را ایجاد کرد.

مواد اولیه مورد استفاده در کپوباف می‌تواند شامل نخ‌های طبیعی مانند پنبه، کتان، ابریشم و یا نخ‌های مصنوعی مانند پلی‌استر باشد. همچنین، برای ایجاد تنوع در طرح‌ها و طرح‌های گرافیکی می‌توان از نخ‌های رنگی و نخ‌های با جنس‌های مختلف استفاده کرد.

از آنجا که این پاسخ بر اساس دانش من قبل از سال ۲۰۲۱ تولید شده است، احتمالاً برخی اطلاعات به‌روز نیستند. لطفاً توصیه می‌شود که برای اطلاعات دقیق‌تر و جزئی‌تر به منابع معتبر دیگری مراجعه کنید.

بافت کپوی تخت مدور

کپوباف یک روش بافتن است که برای ساختن سطح مدور در هسته کپو استفاده می‌شود. در این روش، ابتدا چند نوار پیش را روی هم قرار می‌دهند و سپس با استفاده از سوزن کپوبافی، آن‌ها را به رشته‌های باریک‌تر تبدیل می‌کنند. این کار باعث می‌شود که پیش‌ها انعطاف پذیر شوند و به طور کامل به دور گره مرکزی پیچیده شوند.

سپس با استفاده از سوزن، نوار پیش را به دور گره می‌پیچند و پیچش را تکرار می‌کنند تا سطح مدور کوچکی شکل بگیرد. سپس پیش‌ها را به سطح مدور مرکزی خم می‌کنند و به آن وصل می‌کنند. این پیچش را به صورت حلزونی تکرار می‌کنند تا در نهایت کف مدور را بسازند.

کپوی حجمی

به محض اتمام رسیدن پیش‌ها به انتهای خود، برای بافت سایر رج‌های کپو از دسته کرتک استفاده می‌شود. این روش کپوبافی در ایجاد حجم در کپوها نیز استفاده می‌شود. در این حالت، ابتدا کف کپو به شکل مدور، بیضی، مربع یا مستطیل بافته می‌شود. سپس رج‌های تشکیل‌دهنده کپو به تدریج از جایگاه عادی خود حرکت می‌کنند تا حجم مورد نظر به دست آید.

همچنین، کپوباف برای ساخت درپوش کپوهای حجمی نیز استفاده می‌شود. در این حالت، ابتدا کف درپوش بافته می‌شود و سپس رج دیگری در لبه کپو ایجاد می‌شود تا درپوش به خوبی روی کپو قرار بگیرد و جابه‌جایی نکند.

گلنگ، یا همان منگوله

گلنگ، یا همان منگوله، یک آرایه است که با استفاده از نخ‌های کوتاه ساخته می‌شود و بر روی درپوش برخی از محصولات کپو قرار می‌گیرد. استفاده از گلنگ برای برداشتن درپوش کپو به راحتی امکان‌پذیر است.

برای ساخت گلنگ، یک تار نخ پشمی به طول حدود ۶۰ سانتی‌متر را چندین بار به دور چهار انگشت خود پیچیده و بچسبانید. سپس آن را از انگشتان خارج کرده و وسط آن را با استفاده از نخ امتدادی ببندید تا محکم شود. برای نصب گلنگ روی کپو، می‌توانید قسمت میانی گلنگ را در جای مورد نظر روی کپو قرار داده و با استفاده از سوزن آن را به کپو ببندید.

محصولات کپوبافی

کپو در اندازه‌ها و اشکال مختلف مانند خمره، دایره، بیضی و مسطح تولید می‌شود و در محصولات متنوعی مانند ظروف میوه، زیرداغی، زیر کتری، زیر قوری، گلدان، طبق، سینی، ظرف نان، قندان، ظرف خمیرمایه نان، دم‌کن پلو، جای پیاز و سیب‌زمینی، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی و سبدهای بزرگ و کوچک به کار می‌رود. نقوش کپو اغلب شامل الهام از عناصر و فرهنگ محلی است و به صورت هندسی طراحی می‌شود. برخی از نقوش رایج شامل لوزی، هشت و هفت، سه‌پر، ستاره پرچم، لاله، پروانه، چلیپا و بته جقه هستند. هنرمندان کپوباف با استفاده از رنگ‌های تند و الهام از نقوش مختلف، طرح‌های جدید و خلاقانه‌ای را ایجاد می‌کنند تا محصولاتشان جذابیت بیشتری داشته باشد.

ثبت جهانی کپوبافی

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خوزستان در بهار ۱۴۰۲ اعلام کرده است که تلاش‌ها برای جهانی شدن کپوبافی دزفول ادامه دارد و به‌زودی نتایج مشخصی خواهد داشت. در پاییز ۱۳۹۹، دزفول موفق شد در لیست پنج شهر ملی صنایع دستی قرار بگیرد.

با ثبت ملی کپوبافی خوزستان، تعداد ۱,۵۰۰ صنعتگر و هنرمند فعال در این رشته به شناسنامه دزفول اضافه شده و می‌توانند با اطمینان بیشتر به کار خود ادامه دهند. در این راستا، المان‌های کپوبافی در بلوار شهدا نصب شده، برخی از خیابان‌ها و میادین به نام کپو نامگذاری شده و کارگاه‌های کپوبافی ایجاد شده و آموزش و تسهیلات ارائه می‌شود.

شورای جهانی صنایع دستی به دزفول سفر کرده و فعالیت‌های کپوبافی شهر را مورد بررسی قرار داده و با هنرمندان این حوزه گفت‌وگو کرده است. نتیجه نهایی این بررسی به‌زودی اعلام خواهد شد و دزفول به‌عنوان شهر جهانی کپوبافی ثبت خواهد شد.

جمع بندی

در سفر به خوزستان و به‌ویژه دزفول، خرید محصولات کپوبافی را حتماً در نظر بگیرید؛ با خرید این محصولات، علاوه بر به یادگیری و حمایت از فرهنگ و هنر خطی خوزستان، به اقتصاد منطقه نیز کمک می‌کنید. اگر با هنر ظریف کپوبافی آشنا هستید، تجربیات و نظرات خود را با ما و سایر کاربران به اشتراک بگذارید.

کپوبافی یکی از صنایع دستی حصیری ایران است که در شهرستان دزفول استان خوزستان رواج دارد. این هنر به تولید انواع محصولاتی مانند ظروف میوه، زیرداغی، زیر کتری، زیر قوری، گلدان، طبق، سینی، ظرف نان، قندان، ظرف خمیرمایه نان، دم‌کن پلو، جای پیاز و سیب‌زمینی، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی، سبدهای بزرگ و کوچک دردار و بدون در و سایر محصولات کاربردی و تزیینی می‌پردازد.

درباره ثبت جهانی کپوبافی، در بهار ۱۴۰۲ اعلام شد که تلاش‌ها برای ثبت جهانی این هنر در حال ادامه است و قرار است به‌زودی نتیجه‌ای به دست آید.