سوغاتی های سیستان و بلوچستان

سوغات سیستان و بلوچستان با زیبایی و ارزش فراوانی همراه هستند. این استان را می‌توان یکی از محروم‌ترین و فراموش‌شده‌ترین استان‌های ایران تلقی کرد. این منطقه دارای جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوانی است که هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران واقع شده و یکی از استان‌های مرزی است. این استان با پاکستان و افغانستان هم‌مرز است. تعداد جاذبه‌های دیدنی در استان سیستان و بلوچستان بسیار زیاد است. همچنین، این استان دارای معادن متنوعی است که از معادن طلا، مس، منگنز، گرانیت، کرومیت، مرمر و آهک معروف می‌توان نام برد. استان سیستان و بلوچستان در زمینهٔ کشاورزی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و به عنوان بزرگ‌ترین پایگاه تولید نهال‌های میوه‌های گرمسیری استوایی شناخته می‌شود. در این استان علاوه بر میوه‌های گرمسیری استوایی مانند خرما، موز، نارگیل و انبه، مرکبات نیز تولید می‌شود. سیستان و بلوچستان یکی از مقاصد دلنشین با فرهنگ متنوع و جو گرم جنوبی است. با مساحتی بالغ بر ۱۸۰٬۷۲۶ کیلومتر مربع، این استان به عنوان دومین استان پهناور کشور شناخته شده است و دارای سوغاتی‌های متنوعی در زمینهٔ خوراکی، تزئینی و غیره است.

سوزن دوزی

سوزن دوزی، هنر اصیل ایرانی که در سراسر جهان شهرت یافته است، ریشه‌های خود را در استان سیستان و بلوچستان دارد. سوزن دوزی بلوچستان، یکی از بهترین نمونه‌های هنر دستی در ایران است. در زبان محلی به آن “سوچن دوزی” گفته می‌شود. شواهد موجود نشان می‌دهد که این روش دوخت از اوایل دوره اسلام در بین این قوم رایج بوده و در دوره‌های تیموری و صفوی رونق یافته است. این هنر اصلیاً برای تزئین لباس‌های محلی زنان استفاده می‌شود.

سوزن دوزی در استان سیستان و بلوچستان، که به عنوان سوزن دوزی بلوچی شناخته می‌شود، به دو دسته تقسیم می‌شود: سوزن دوزی مناطق شمالی استان با وجود رنگ‌های روشن و طرح‌های ساده، و سوزن دوزی مناطق جنوبی استان که از رنگ‌های تیره‌تر استفاده می‌کند و طرح‌های پیچیده با نقوش ریز و فراوان دارد. در سوزن دوزی، تمام سطح پارچه بافته می‌شود و برای تزئین سرآستین، شلوارها، نواری در وسط آستین، قطعه‌ای در پشت یقه و همچنین سرپوش چادر استفاده می‌شود.

انواع سوزن دوزی بلوچ شامل سرافی دوزی، ظریف دوزی، پریوار دوزی و بلوچ دوزی است. رنگ‌های شاد و اغلب نارنجی و قرمز در این هنر به کار می‌رود و جزئیات کار با رنگ‌های سبز، آبی، سفید و سیاه انجام می‌شود. ویژگی مشترکی که در طرح‌های سوزن دوزی این مناطق مشاهده می‌شود، استفاده از نقوش هندسی و خطوط شکسته است، در حالی که خطوط منحنی و دایره در سوزن دوزی بلوچ بسیار کمتر استفاده می‌شود.

پارچه بافی

پارچه‌بافی در سیستان و بلوچستان، یک هنر با تاریخچه‌ای بیش از پنج هزار ساله است و کشف تکه‌های پارچه‌های دست‌بافته در شهر سوخته، نمونه‌هایی از این هنر در پنج هزار سال گذشته را نشان می‌دهد.

در مسیر هنر پارچه‌بافی، خودکفایی مردم سیستان در تولید مواد اولیه برای صنایع مختلف، به ویژه پارچه‌بافی، از هزاره‌های قبل از میلاد تاکنون مشهور بوده است. تا اخیراً، تمام مراحل تهیه و تولید پارچه توسط خود مردم و خانواده‌ها انجام می‌شد؛ از کاشت و برداشت پنبه یا تهیه پشم و موی دام، تا ریسندگی و آماده‌سازی آنها، که همه با استفاده از ابزارهای سنتی و ویژه انجام می‌شد.

یکی از نکات قابل توجه و افتخارات سیستان این است که در زمان عمرولیث صفاری، هنرمندان سیستانی برای سال‌ها پارچه‌ی ویژه‌ای را برای خانه کعبه بافته و به مکه مکرمه اهدا و ارسال می‌کردند. نکته دیگر این است که بافت‌های اخیر در سیستان نزدیکی زیادی به بافت‌های یافت شده در شهر سوخته دارند که هنوز باقی مانده‌اند. برخی از اقلام تولیدی در پارچه‌بافی سنتی سیستان شامل لنگ (دستمال)، سریک (باربند)، پتو، شال گردن و پارچه می‌باشند.

سکه دوزی

سکه‌دوزی به دلیل مصارف زینتی و تزئینی خاصی که دارد، پس از سوزن‌دوزی، موقعیت ویژه‌ای در صنایع دستی بلوچستان دارد. در این هنر، از مواد اولیه‌ای مانند آینه‌های ریز و درشت، پولک، منجق و مروارید، خرمهره، دکمه صدفی، نوار یراق، پارچه، سکه و صدف استفاده می‌شود. محصولات سکه‌دوزی اغلب در جشن‌ها، مراسم‌های شادی و مراسم ازدواج مورد استفاده قرار می‌گیرند. سکه‌های دوخته شده به گردن شتر انداخته می‌شوند و نیز در رختخواب عروس به منظور تزئین استفاده می‌شود. امروزه از این هنر به صورت دیوارکوب نیز بهره برده می‌شود.

سیاه دوزی

یکی از سوغات‌های منحصر به فرد سیستان و بلوچستان سیاه‌دوزی است. سیاه‌دوزی یک نوع دیگر از سوزن‌دوزی است که برای تزئین پیش‌سینه و سرآستین لباس‌ها استفاده می‌شود. در این نوع دوخت، از نخ سیاه، که معمولاً ابریشمی است، استفاده می‌شود. در سیاه‌دوزی، با دوخت دندان‌موشی به هم چسبیده، نقش‌هایی به شکل مثلث روی لباس‌ها دوخته می‌شود و گاهی از دوخت زنجیره نیز بین این دندان‌موشی‌ها استفاده می‌شود.

شیرینی لندو

سوغات دیگری که در سیستان و بلوچستان مشهور است، شیرینی لندو است. شیرینی لندو یا خرمالندو یک نوع شیرینی محلی خوشمزه است که به خاطر خواص مقوی خود به عنوان یک میان‌وعده یا حتی خوراک محسوب می‌شود. طبع گرم این شیرینی آن را به یک انتخاب عالی برای روزهای سرد سال تبدیل کرده است. شیرینی لندو به مناسبت‌های مختلف از جمله عید نوروز و مهمانی‌ها سرو می‌شود. این شیرینی از موادی مانند کنجد، خرما و گندم تهیه می‌شود و برای افرادی که به دنبال یک شیرینی مقوی و سبک هستند، یا کودکان و نوجوانان، یک گزینه عالی است. اگر به سیستان سفر می‌کنید، حتماً این شیرینی مقوی را امتحان کنید و از آن لذت ببرید.

کشک زرد

کشک زرد، یکی از سوغاتهای سیستان و بلوچستان است که در روزهای سرد پاییز و زمستان تهیه می‌شود و به عنوان یک غذای مغذی صبحانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش تهیه این کشک با سایر انواع کشک‌ها متفاوت است. کشک زرد از ترکیب بلغور گندم، لبنیات، سیر، دانه شوید، دانه زیره سبز یا سیاه، دانه گشنیز، پودر زردچوبه، نمک و دوغ تهیه می‌شود، در حالی که سایر کشک‌ها تنها از محصولات لبنی تشکیل شده‌اند. کشک زرد با اضافه کردن پیاز و آب گوشت یا آب پخته تهیه می‌شود. این غذا سریع و خوشمزه است و ترکیبات آن باعث می‌شود که برای تقویت حافظه، درمان ورم معده، رفع یبوست و اسهال، کنترل فشار خون، جلوگیری از پوکی استخوان و سایر مزایای بهداشتی مفید باشد.

ادویه آچار

ادویه آچار، یکی از ادویه‌های سنتی و قدیمی منطقه سیستان است. همانند خوراک و محصولات غذایی که بخشی از هویت هر منطقه و معرف فرهنگ غذایی آن‌ها است، ادویه نیز بخشی از ویژگی رژیم غذایی مردمان مختلف است. در سیستان، که دارای ویژگی‌های خاص و نهفته است، ادویه‌های منحصربه‌فردی وجود دارند. آچار یک ادویه محلی است که از ترکیب چندین ماده غذایی مانند گندم، پیاز، تخم گشنیز، زیره و غیره تهیه می‌شود.

در فرهنگ دهخدا، لغت آچار به معنای چاشنی و ترشی آمده است. ظاهر آچار شکل استوانه‌ای با قطر زیاد و ارتفاع کم است. رنگ آن زرد تیره است و بافت آن خشک و شکننده بوده و بوی آن شبیه به مخلوط ادویه‌جات است. تاریخچه تهیه آچار در میان مردم سیستان بسیار طولانی است و همچون افسانه‌هایشان شناخته می‌شود. این ادویه بیشتر در فصل تابستان تهیه می‌شود، زیرا در این فصل تمام مواد اولیه آن به راحتی در بازار یافت می‌شوند.

ادویه آچار در تهیه بسیاری از غذاهای سنتی سیستان، مانند آبگوشت و خورش، استفاده می‌شود. این ادویه، علاوه بر افزودن طعم مطبوع به غذا، خاصیت آنتی‌اکسیدانی نیز دارد. یکی از ویژگی‌های آچار این است که در گذشته و به‌ویژه در فصل‌های سرد که موادی مانند پیاز به راحتی در دسترس نبودند، از این ادویه به عنوان جایگزین آن استفاده می‌شد.

سفالگری کلپورگان

سفالگری در استان سیستان و بلوچستان یک هنر باستانی است که بر پیشینه‌ای چندین هزار ساله برخوردار است. سه روستای کلپورگان، کوهمیتَگ و هولَنچَکان از مهم‌ترین مراکز تولید سفال در این استان هستند. بین این روستاها، سفال کلپورگان بهتر شناخته شده است و به نام منطقه شناخته می‌شود. سفال کلپورگان بدون لعاب است و خاک مورد استفاده در آن توسط مردان بلوچ از منطقه‌ای به نام “مش‌کوتک” در فاصله دو کیلومتری این روستا تهیه می‌شود. خاک این منطقه پس از پخت به رنگ قرمز درمی‌آید و این ویژگی یکی از علامت‌های تمایز سفال کلپورگان از سایر سفال‌های ایران است. بعد از ساخت ظروف گلی، آنها را به مدت ده روز در معرض نور خورشید قرار می‌دهند تا کاملاً خشک شوند؛ سپس شروع به نقش‌زدن بر روی آنها می‌کنند.

قالی سیستان

قالی سیستان یک گوهر کمیاب است که تنها در این سرزمین سخت‌کوشان و هنرمندان با اندیشه‌های بلند و اسطوره‌ای پیدا می‌شود. این هنر قدیمی هرگز پیر نمی‌شود و ارزشش همیشه باقی خواهد ماند. آن به عنوان تصویری از رویای نزدیک شکل گرفته است، با المان‌ها و نقش‌های جادویی و با پشتوانه‌هایی از فرهنگ و تمدن اسطوره‌ای، هوش و توانایی و ظرافتی که قابل مثال زدن است. مردمان امروز با تماشای خلاقیت آن‌ها در هزاران سال پیش به شگفت‌زده می‌شوند و آن را به عنوان یک هنر نوین و خلاق در ذهن خود می‌پندارند.

قالی سیستان با الگوهای هندسی ساده و شکسته‌شده، نقوش حیوانی و گیاهی بارگیری شده است. امروزه در دنیای هنر و نقد هنری، به عنوان یک سبک انتزاعی، تخریبی و طرح‌شکن شناخته می‌شود که ارزش آثار بزرگان هنر را بر اساس این عوامل ارزیابی می‌کنیم و آنها را در قالب هنر مدرن به یاد می‌آوریمیشود.

قالی و شال سیستان از گذشته تاکنون شاهکارهایی بی‌نظیر و ارزشمند را در خود جای داده‌اند. نه تنها قالی و شال این منطقه زیبا هستند، بلکه نقوش و الگوهای آنها نیز همچون نقوشی که بر روی سینه‌های سفال‌های آنها شکل می‌گیرد، فوق‌العاده است. در این منطقه، سه نوع زیرانداز تاریخی وجود دارد: زیراندازهای کهن، میانی و جدید. قالی کهن سیستان بافته‌های سکایی دارد و دارای گره‌های ترکی است که نشانه‌ای از قالی کهن‌ترین فرش جهان، یعنی فرش پازیریک، می‌باشد.

حصیربافی

حصیربافی، سیس بافی، و خولک بافی سوغاتی‌هایی هستند که در منطقه سیستان و بلوچستان تولید می‌شوند و در بین مردمان این منطقه جایگاه ویژه‌ای دارند. این هنرها ریشه‌هایی عمیق در تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارند. در منطقه سیستان، حصیربافی به عنوان “خولک بافی” شناخته می‌شود و در بلوچستان با نام “تگرد” شناخته می‌شود. این دو هنر از نظر مواد استفاده شده نیز تفاوت دارند؛ زیرا خولک از ساقه‌های نی و تگرد از داز (برگ درختان خرمای وحشی) ساخته می‌شود.

منتجاتی که از حصیر در سیستان تولید می‌شوند شامل سایه‌بان، پرده و توتن (نوعی قایق حصیری) می‌شوند. همچنین، سواس (صندل)، کچو (خورجین)، روپگ (جارو)، پروند (کمربند جهت بالا رفتن از درخت نخل)، سمان (زیرانداز)، سفت (جانماز) و کپات (سبد کوچک) نیز از جمله محصولات حصیربافی در بلوچستان می‌باشند. روستاهای واقع در حاشیه کوه خواجه و شهرستان زابل از مناطق مهم تولید محصولات حصیربافی در سیستان هستند، در حالی که نیکشهر، سراوان و سرباز از مهمترین نواحی تولید این محصولات در بلوچستان هستند.

سیس نامی است که به الیافی گفته می‌شود که در اطراف تنه درخت خرما رشد می‌کند و به آن گیس درخت خرما نیز گفته می‌شود. در سیس بافی از این الیاف برای تهیه برخی از ملزومات زندگی استفاده می‌شود. این ملزومات شامل تک (نوعی زیرانداز حصیری)، نولک (نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند (نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، کتل (نوعی زنبیل)، قفس (برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و کلاهک آباژور می‌شوند.