خلاصه تاریخ ایران؛ از آغاز تا کنون

روایت ایران از سپیده‌دم تاریخ تا امروز، از ژرفای هزاره‌ها می‌گذرد و به تمدن‌های کهن این سرزمین گره خورده است. از دوره‌های آغازین تاریخ مکتوب و تمدن‌هایی چون سیلک کاشان و عیلام تا دولت هخامنشی و دوره‌های پس از آن، این سرزمین پیوسته صحنه‌ی شکل‌گیری و دگرگونی قدرت بوده است.

در این نوشته، چکیده‌ای فشرده از تاریخ ایران را به‌صورت زمان‌بندی‌شده آورده‌ایم. برای هر دوره، توضیحی کوتاه فراهم شده تا با مرور آن‌ها، برآوردی از سن تمدن ایران و سیر حکومت‌ها از آغاز تا امروز داشته باشید.

این تاریخ پرفرازونشیب، هم داستان شکوه امپراتوری‌های بزرگ ایران است و هم روزگار هجوم بیگانگان؛ از یورش عرب و مغول تا کشمکش با روس و عثمانی. در دل این آمدوشدها، ملتی را می‌بینیم که با تکیه بر فرهنگ خود ایستاده و هویت ایرانی را پاس داشته است.

ایران چند هزار سال پیشینه دارد؟

قدمت ایران به بیش از پنج‌هزار سال می‌رسد. کاوش‌های باستان‌شناسی با سنجش آغاز خط نشان می‌دهد که از هزاره سوم پیش از میلاد، نوشتار در جوامع یکجانشین فلات ایران رواج داشته است. از کهن‌ترین کانون‌های تمدنی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• تمدن کهن جیرفت در «استان کرمان»
• تمدن باستانی عیلام در «استان خوزستان»

اگر مقصود، ایران با تعریف مرزهای کنونی باشد، تاریخ آن را معمولاً به دو بازه می‌شناسند:

1. ایرانِ پیش از اسلام
2. ایرانِ پس از اسلام

با این‌همه، گاه برخی به‌ویژه در روایت‌های غربی یا ناآگاهانه، تاریخ ایران را به ۲۵۰۰ سال فرو می‌کاهند و آغاز آن را هخامنشیان می‌دانند؛ روایتی که نقش مادها و عیلامیان را نادیده می‌گیرد.

برای یافتن کهن‌ترین تمدن‌ها، باید به ایران باستان و نیز به میان‌رودان (بین‌النهرین) نگریست و در کنار آن، قدمت تمدن کشورهای کهن دیگر را هم سنجید.

نمای کلی زمان‌نگار تاریخ ایران

برای مرور سریع سلسله‌های ایران و آشنایی با چکیده تاریخ، وب‌سایت «دستی بر ایران» جدولی زمان‌مند فراهم کرده است:

روایت ایران از آغاز تاکنون

برای شناخت سن و سیر تاریخ ایران، باید به لایه‌های پیشاتاریخی نیز سر زد. بر پایه یافته‌های باستان‌شناسی، این خطوط کلی به‌اختصار چنین‌اند:

• پیش از ۱۰۰ هزار سال پیش: پارینه‌سنگی زیرین

دست‌افزارهای سنگی این دوره عمدتاً در خراسان، آذربایجان و سیستان‌وبلوچستان (فرهنگ آشولی) شناسایی شده‌اند.

• میان ۱۰۰ تا ۴۰ هزار سال پیش: پارینه‌سنگی میانی

آثار این زمان از جمله در لرستان، ایلام، کرمانشاه، گلستان و تهران به‌دست آمده است.

• میان ۴۰ تا ۱۱ هزار سال پیش: پارینه‌سنگی زبرین

شواهدی از این دوره در لرستان، کرمانشاه و ایلام کشف شده است.

• میان ۲۰ تا ۷ هزار سال پیش: فراپارینه‌سنگی

نشانه‌های این دوره در مازندران دیده می‌شود.

• از ۸ هزار سال پیش از میلاد: نوسنگی

انباشت و نگهداری آذوقه، تولید غذا و یکجانشینی از ویژگی‌های این دوره است. آثار در بسیاری از تپه‌ها و غارها ثبت شده است.

• از ۵ هزار سال پیش از میلاد

داده‌های باستان‌شناختی در شمار زیادی از تپه‌ها و پناهگاه‌های سنگی مشاهده می‌شود.

• میان ۵ تا ۴ هزار سال پیش از میلاد

دوره رونق فناوری‌های سفالگری و فلزکاری، اختراع چرخ سفال و کاربرد ابزارهای مسی؛ آثار آن در محوطه‌های فراوانی ثبت شده است.

ایران باستان؛ پیش از ورود اسلام

• از ۳ هزار سال پیش از میلاد

لوح‌های گلیِ مربوط به دوره‌های آغازین و متأخر خط عیلامی، فرهنگ گرگان و فرهنگ‌های گیان چهارم و سوم در لرستان از شاخصه‌های این عصر است؛ آثار در محوطه‌های متعدد دیده می‌شود.

• میان ۲۶۰۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد

دوران آغاز حکومت عیلامیان، سلسله پادشاهان اَوان و نبردهای آنان با میان‌رودان.

• از ۲ هزار سال پیش از میلاد

قلعه شغا در فارس از بازمانده‌های برجسته این دوره است؛ ردپاها در محوطه‌های بسیار قابل مشاهده است.

• میان ۱۴۰0 تا ۱۱۵0 پیش از میلاد

پایان دوره‌های مفرغ و آغاز عصر آهن؛ همزمانی ادامه جنگ‌های عیلام و میان‌رودان.

• ۱۱۵۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد؛ دوره عیلامیِ نو

پس از ویرانی‌های جنگی، کوروش از انشان برخاست و حدود ۵۵۸ پ.م. زمام عیلام را گرفت و فصل تازه‌ای از دولت‌های بزرگ ایرانی آغاز شد.

تمدن ایران باستان در یک نگاه

با نگاهی تاریخی درمی‌یابیم که از هزاران سال پیش، کانون‌های تمدنی متعددی در ایران سر برآورده و افول کرده‌اند؛ از جمله:

• نوشیجان در ملایر؛
• شهر سوخته در سیستان‌وبلوچستان؛
• تپه سیلک در کاشان؛
• عیلام در شمال خوزستان؛
• جیرفت در کرمان.

«تمدن» ریشه در «مدن/شهر» دارد؛ هرچند هم‌معنا با شهرنشینی نیست، اما پیوند نزدیک دارند. انسانِ متمدن، گام به شهرنشینی نیز گذاشت.

در جمع‌بندی درباره تمدن ایران باید روشن کنیم:

• مقصود از تمدن، ساکنان تاریخی در مرزهای سیاسی امروز ایران است؟
• یا مردمانی که خود را ایرانی می‌دانستند و در گستره‌ای می‌زیستند که ایران کنونی را دربرمی‌گیرد؟

از شاخص‌های تمدنی می‌توان برشمرد:

• یاری‌رسانی و مراقبت از هم‌نوع
• تقسیم کار
• مدیریت مازاد غذایی
• تمرکز جمعیتی
• نظام‌های دینی منسجم
• حکمرانی و دیوان‌سالاری
• طبقات اجتماعی و اقتصادی
• به‌کارگیری خط
• معماری شاخص
• سبک‌های هنری ویژه

پیشاتاریخ ایران در چهار دوره‌ی پارینه‌سنگی، نوسنگی، مفرغ و آهن صورت‌بندی می‌شود.

عیلامی‌ها

از حدود ۳۲۰۰ پ.م. در پهنه‌ای شامل همدان، ایلام، خوزستان، بوشهر و بخشی از عراق، دولت-تمدن عیلام شکل گرفت. این مجموعه از اتحاد قوم‌های گوناگون پدید آمد.

نشانه‌های توان عیلامیان: شهرهای شوش، انشان و اَوان، ساختار سیاسی سامان‌یافته، صنایع پیشرفته، بازرگانی گسترده با هند و آسیای مرکزی، خط میخی و سازه‌های سترگی چون زیگورات چغازنبیل.

با قدرت‌گیری هخامنشیان، عیلام در چارچوب آن امپراتوری ادغام شد و به استانی مهم بدل گردید. داریوش یکم شوش را بازسازی کرد و به مرکز اداری برکشید و از کاتبان عیلامی بهره برد.

ایزدبانوان و ایزدان ایلامی در میان پارسیان حرمت داشتند و خط و زبان عیلامی نیز ادامه یافت. صنایع عیلامی در روزگار هخامنشیان رونق گرفت و میراث میان‌رودانی به دوره‌های بعدی رسید.

این فرهنگ کهن، جزئی از میراث پارسی و یکی از پایه‌های تمدن ایرانی است که اثرش تا امروز باقی است.

مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران

درباره آریایی‌ها دیدگاه‌های چندگانه‌ای وجود دارد و موضوع، محل گفت‌وگوست. بسیاری از پژوهش‌های پیش از انقلاب ۱۳۵۷ را غیرایرانیان طرح کردند و آمیخته به پیش‌فرض‌های سیاسی بود.

بر پایه داده‌های باستان‌شناختی، خاستگاه اولیه آریاییان را در گستره خراسان بزرگ و فرارودان تا جنوب آرال و ازبکستان کنونی جسته‌اند. حرکت آنان از شرقِ ایران باستان به سوی غرب تفسیر شده و نه ورود از بیرونِ فلات.

هم‌سانی‌های ژنتیکی ایرانیان امروز با یافته‌های دیرینه نیز نشان می‌دهد جمعیت کنونی، برآمده از تداوم زیست در این فلات از حدود ۴۰ هزار سال پیش است که در گذر زمان با موج‌های مهاجرتی درآمیخته و هویت امروزین را ساخته‌اند.

مادها

دیاکو پایه‌های دولت ماد را استوار کرد. مادها با فروکوبی آشور، که در آن زمان قدرتی سخت‌گیر بود, امپراتوری خویش را در بخش‌های گسترده‌ای از ایران کنونی، آذربایجان و شمال عراق بنا کردند.

در هزاره نخست پ.م. گروه‌های ایرانی در سه شاخه مادی، پارسی و پارتی در غرب، جنوب و شرق فلات استقرار یافتند. در نیمه دوم قرن هفتم پ.م. اتحاد چند قوم ایرانی چون لولوبی، گوتی، کاسی، کاسپی، مانا و هوری هسته دولت ماد را ساخت.

برخی اقوام بیرون از مرزهای امروز ایران نیز در آن روزگار در گستره فرهنگی ایران باستان می‌زیستند و هم‌پیوند با ایرانیان شمرده می‌شدند؛ مانند مصری‌ها، فینیقیان، آشوریان، کلدانیان، بابلیان، غلاطیان، موریتانیایی‌ها و اورارتویی‌ها.

هخامنشیان

کوروش دوم، که به شایستگی «بزرگ» خوانده می‌شود، دولت هخامنشی را بنیان نهاد؛ دولتی که هم در گسترش مرزها موفق بود و هم معیارهایی انسانی در حکمرانی برجای گذاشت. هخامنشیان از ۵۵۰ پ.م. بزرگ‌ترین امپراتوری ایرانی را ساختند و نزدیک به دو قرن بر بخش بزرگی از جهان فرمان راندند.

کوروش و نیز داریوش سوم از چهره‌های اثرگذار این دودمان‌اند. پایان کار هخامنشیان با یورش اسکندر رقم خورد و تخت‌جمشید نیمه‌تمام سوخت، اما یاد آن شکوه تا امروز در حافظه تاریخی ایرانیان مانده است.

بیشتر بخوانید: جایگاه کوروش بزرگ در تاریخ ایران

زمان‌سنج امپراتوری هخامنشی

• ۵۵۰ پ.م.: پیروزی کوروش بر ماد در پاسارگاد و بنیانگذاری هخامنشی؛ آغاز گسترش امپراتوری.
• ۵۲۲ تا ۴۸۶ پ.م.: داریوش یکم شورش‌ها را فرونشاند، ساختارهای مدنی را سامان داد و فرمان ساخت تخت‌جمشید را صادر کرد.
• ۳۳۰ پ.م.: یورش اسکندر، تخریب تخت‌جمشید و سقوط پارس.
• ۳۲۳ پ.م.: درگذشت اسکندر.

سلوکی‌ها

پس از فتح ایران به‌دست اسکندر، جانشینانش سلسله سلوکی را در ایران برپا کردند. پس از کشاکش بیست‌ساله میان سرداران، سلوکوس یکم زمام امور ایران را گرفت.

اسکندر خود را وارث کوروش می‌نمایاند و حتی برخلاف سنت یونانیان، با شاهزادگان ایرانی پیمان زناشویی بست. سرانجام، کوچ‌نشینان پارت، دولت سلوکی را کنار زدند و بار دیگر حکومتی ایرانی قد علم کرد.

گاه‌شمار سلسله‌ی سلوکیان

• ۳۱۲ تا ۲۸۱ پ.م.: سلوکوس یکم نیکاتور دولت یونانی‌تبار سلوکی را در پارس بنیاد نهاد.
• ۲۸۱ تا ۲۶۱ پ.م.: آنتیوخوس یکم به قدرت رسید؛ موج شورش‌های محلی آغاز شد و او پس از بیست سال در نبردی کشته شد.
• ۲۴۶ تا ۲۲۶ پ.م.: دوران سلوکوس دوم و قدرت‌گیری تدریجی اشکانیان.
• ۱۷۶ تا ۱۶۴ پ.م.: پادشاهی آنتیوخوس چهارم، واپسین شاه سلوکی؛ پایان کار سلوکیان به‌دست اشکانیان.

اشکانیان

مهرداد یکم از قوم پارت، بنیان‌گذار دولت اشکانی بود. پارتیان کوچ‌نشینانی جنگاور بودند که با مهارت‌های رزمی خود سلوکیان را پس راندند و دولت تازه‌ای به نام نیای خویش «ارشک» بنا کردند.

زمان‌نگار دودمان اشکانیان

• ۲۴۷ پ.م.: برآمدن شاهنشاهی اشکانی؛ خراسان فتح شد، اما سپس زیر نفوذ سلوکیان رفت.
• ۱۶۱ تا ۱۳۸ م.: مهرداد یکم گستره پارسیان را سامان داد.
• ۱۲۳ تا ۸۹ م.: مهرداد دوم، با سولا از روم صلح کرد، سکاها را پس راند و ارمنستان و بخش‌های میان‌رودان را به ایران افزود.
• ۱۲۳ تا ۸۷ م.: اوج اقتدار پارت‌ها.
• ۸۷ پ.م. تا ۲۲۴ م.: افول تدریجی و برادرکشی‌های درونی و گسترش نفوذ روم.
• ۲۲۴ م.: شکست و کشته‌شدن اردوان پنجم به‌دست اردشیر ساسانی؛ پایان اشکانیان.

ساسانیان

اردشیر یکم پس از شکست اردوان پنجم، دولت ساسانی را برپا کرد. ساسانیان به دین زرتشت و ساختار روحانیت آن جایگاهی ویژه دادند، آتشکده‌ها را رونق بخشیدند و جامعه را طبقاتی سازمان دادند. پادشاهان خود را برخوردار از فرّه ایزدی می‌دانستند. پایان کار ساسانیان با یورش اعراب رقم خورد.

گاه‌شمار سلسله‌ی ساسانیان

• ۲۲۴ تا ۲۴۱ م.: اردشیر یکم پارت‌ها را شکست داد و امپراتوری ساسانی را بنیاد گذاشت.
• ۲۴۱ تا ۲۷۲ م.: شاپور یکم به روم تاخت (۲۵۲–۲۶۱ م.) و والرین، امپراتور روم، را در ۲۶۰ م. اسیر کرد.
• ۲۴۲ تا ۲۷۳ م.: ظهور مانی.
• ۲۵۰ تا ۳۰۰ م.: تغییر دین ارمنستان به مسیحیت.
• ۲۸۳ م.: گاروس تیسفون را گرفت؛ ارمنستان و شمال میان‌رودان به روم واگذار شد.
• ۳۶۳ م.: پیروزی شاپور دوم بر ژولیان مرتد و تصرف ارمنستان و شمال میان‌رودان.
• ۳۷۹ م.: استقرار صلح با روم.
• ۴۲۵ م.: هجوم هون‌های سفید به خراسان.
• ۴۸۹ م.: شکل‌گیری کلیسای نستوری.
• ۴۹۹ تا ۵۳۱ م.: اوج اقتدار ساسانیان.
• ۵۲۹ م.: تعطیلی مدارس به فرمان ژوستینین؛ مهاجرت دانشمندان به ایران.
• ۶۰۸ م.: یورش ساسانیان به بیزانس.
• ۶۱۴ م.: خسرو دوم دمشق و اورشلیم را گرفت و صلیب راستین را به تیسفون آورد.
• ۶۲۲ م.: هراکلیوس بر خسرو دوم پیروز شد؛ سال هجرت پیامبر اسلام(ص).
• ۶۳۲ م.: درگذشت پیامبر اسلام(ص).
• ۶۳۲ تا ۶۵۱ م.: پادشاهی یزدگرد سوم، واپسین شاه ساسانی.
• ۶۳۵ تا ۶۴۱ م.: فتح دمشق و تیسفون به‌دست اعراب؛ الحاق ایران به خلافت عرب.
• ۶۵۱ م.: مرگ یزدگرد سوم.

پس از اسلام؛ فصل تازه در تاریخ ایران

ناخرسندی مردم از نظام ساسانی راه را برای فتوحات عرب گشود. با سقوط ساسانیان و چیرگی اعراب، دوره‌ای نو در تاریخ ایران آغاز شد.

ایرانیان پس از یورش عرب، سه خلافت عربی را تجربه کردند: خلفای راشدین، اموی و عباسی. در همه این دوره‌ها، اعتراض‌ها و خیزش‌های ایرانیان دیده می‌شود. از زمان عباسیان، حکومت‌های محلی نیمه‌مستقل سربرآوردند و اقتدار خلفا رو به افول گذاشت.

دودمان‌های محلی پس از یورش عرب

• ۶۶۱ تا ۷۵۰ م.: خلافت اموی در دمشق.
• ۷۵۰ تا ۱۲۵۷ م.: خلافت عباسی در بغداد.
• ۷۵۶ تا ۱۰۳۱ م.: خلافت قرطبه.
• ۸۷۲ تا ۹۰۳ م.: برآمدن صفاریان در خراسان.
• ۹۰۳ تا ۹۹۹ م.: سامانیان در خراسان.
• ۹۳۵ تا ۱۰۵۵ م.: ظهور آل‌بویه در نزدیکی شیراز.
• ۹۶۲ تا ۱۰۴۴ م.: غزنویان در شرق و رقابت با سامانیان.

سلجوقیان

تقویم رویدادهای دوره سلجوقی

• ۱۰۷۳ م.: اوج اقتدار سلجوقیان.
• ۱۰۹۰ تا ۱۲۵۷ م.: استقرار اسماعیلیان (حشاشین) در دره الموت، دامنه جنوبی البرز مرکزی.
• ۱۱۱۷ تا ۱۱۹۴ م.: فرمانروایی سلطان سنجر و فرجام دولت سلجوقی در ایران.

مغول‌ها (ایلخانیان)

زمان‌نگار دوره‌ی ایلخانیان

• ۱۲۱۹ تا ۱۲۲۷ م.: تاخت‌وتاز چنگیزخان در ایران.
• ۱۲۵۶ تا ۱۲۶۵ م.: بنیان‌گذاری دولت ایلخانی به‌دست هلاکوخان؛ پایتخت در مراغه.
• ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۴ م.: اسلام آوردن غازان‌خان.
• ۱۳۳۴ م.: فرجام دولت ایلخانی.

تیموریان

گاه‌شمار دودمان تیموریان

• ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳ م.: فتح ایران به‌دست تیمور؛ تعلیق فعالیت کلیسای نستوری.
• ۱۳۹۷ تا ۱۴۴۷ م.: یورش تیمور به هند و مرگ او؛ سپس فتوحات شاهرخ در ورای آمودریا.
• ۱۴۰۸ تا ۱۴۵۳ م.: برآمدن قره‌قویونلو.
• ۱۴۶۱ م.: ورود عثمانی‌ها به شمال‌غرب ایران و عقب‌نشینی تیموریان به شرق.

صفویان

زمان‌سنج فرمانروایی صفوی

• ۱۵۰۲ تا ۱۵۲۴ م.: بنیاد دولت صفوی به‌دست شاه‌اسماعیل؛ اعلام تشیع به‌عنوان مذهب رسمی.

• ۱۵۸۷ تا ۱۶۲۸ م.: شاه عباس یکم؛ شکست ترک‌ها در شمال، فتح بغداد و گزینش اصفهان به پایتختی.

• ۱۶۲۴ تا ۱۷۲۲ م.: محاصره اصفهان به‌دست افغان‌ها و انحلال دودمان صفوی؛ تلاش‌های نافرجام تهماسب دوم و عباس سوم برای احیای حکومت.
• ۱۷۲۲ تا ۱۷۲۴ م.: ویرانی گسترده ایران و سقوط اصفهان و شیراز به‌دست افغان‌ها؛ قتل شاهزادگان صفوی.

افشاریان

گاه‌شمار سلسله‌ی افشاریان

• ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ م.: عزل شاه اسماعیل صفوی و برپایی دولت افشاری به‌دست نادر؛ نیابت رضاقلی‌میرزا و نصرالله‌میرزا.
• ۱۷۴۷ تا ۱۷۴۸ م.: قتل نادر و پادشاهی عادل‌شاه افشار (برادرزاده‌اش).
• ۱۷۴۸ تا ۱۷۴۹ م.: سلطنت ابراهیم‌شاه افشار.
• ۱۷۴۹ تا ۱۷۵۰ م.: فرمانروایی شاهرخ‌شاه بر سراسر ایران تا ۱۷۵۰، سپس حکومت خراسان تا ۱۷۹۶؛ نیابت نصرالله‌میرزای دوم (۱۷۶۸–۱۷۸۱) و نادرمیرزا (۱۷۸۱–۱۷۹۶) در خراسان.

زندیان

زمان‌نگار سلسله‌ی زند

• ۱۷۵۰ تا ۱۷۷۴ م.: اتحاد کریم‌خان با دو خان بختیاری؛ برگزیدن شاه اسماعیل صفوی به پادشاهی و وکیل‌الدوله‌شدن کریم‌خان.
• ۱۷۷۴ تا ۱۷۷۹ م.: مرگ شاه اسماعیل؛ بی‌جانشینی؛ وکیل‌الرعایا شدن کریم‌خان.
• ۱۷۷۹ تا ۱۸۲۲ م.: مرگ کریم‌خان؛ فرمانروایی ابوالفتح‌خان با مشارکت محمدعلی‌خان؛ کشمکش‌های خانوادگی.
• ۱۷۸۲ تا ۱۷۸۵ م.: قدرت‌گیری صادق‌خان زند، شکست از علی‌مرادخان بختیاری و قتل وی.
• ۱۷۸۵ تا ۱۷۸۹ م.: فرمانروایی علی‌مرادخان.
• ۱۷۸۹ تا ۱۷۹۵ م.: حکمرانی جعفرخان و سپس صیدمرادخان زند.
• ۱۷۹۵ م.: سلطنت لطفعلی‌خان زند.

قاجاریان

گاه‌شمار حکومت قاجار

• ۱۷۹۵ تا ۱۹۲۵ م.: فرمانروایی محلی قاجارها از تهران.
• ۱۷۹۶ م.: تأسیس سلسله قاجار به‌دست آقامحمدخان.
• ۱۸۱۸ م.: دوران فتحعلی‌شاه؛ عهدنامه گلستان و واگذاری سرزمین‌هایی در شمال به روسیه.
• ۱۸۲۷ م.: تصرف تبریز به‌دست روسیه.
• ۱۸۲۸ م.: قرارداد ترکمانچای؛ واگذاری ایروان، نخجوان و بخش‌هایی از تالش.
• ۱۸۹۶ تا ۱۹۰۶ م.: جنبش مشروطه.
• ۱۹۰۶ م.: اعلام مشروطیت.
• ۱۹۰۸ م.: قیام ملی‌گرایان.
• ۱۹۰۹ م.: تأسیس شرکت نفت انگلیسی-ایرانی (بعدها بی‌پی).
• ۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹ م.: قحطی بزرگ جنگ جهانی اول؛ از دست‌رفتن بخش بزرگی از جمعیت.
• ۱۹۲۰ م.: قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز و میرزا کوچک‌خان در گیلان.
• ۱۹۰۹ تا ۱۹۲۳ م.: پادشاهی احمدشاه؛ نخست‌وزیری رضاخان.
• ۱۹۲۲ م.: کودتای رضاخان و کنارزدن احمدشاه؛ ۱۹۲۴ م.: سقوط قاجار.

دودمان پهلوی

زمان‌نگار سلسله‌ی پهلوی

• ۱۹۲۵ م.: اعلام پادشاهی رضاشاه و تأسیس سلسله پهلوی.
• ۱۳۱۴ خ.: اعلام نام رسمی «ایران» به‌جای پارس/پرشیا.
• ۱۹۴۱ م.: اشغال ایران در جنگ جهانی دوم؛ تبعید رضاشاه و پادشاهی محمدرضا.
• ۱۹۴۳ م.: برگزاری کنفرانس تهران (چرچیل، روزولت، استالین) و تجدید تأکید بر تمامیت ارضی ایران.
• ۱۹۵۱ م.: نخست‌وزیری دکتر مصدق و تلاش برای ملی‌کردن نفت.
• ۱۹۵۳ م.: کودتای ۲۸ مرداد؛ برکناری و محاکمه مصدق و بازگشت شاه.
• ۱۹۵۵ م.: پیوستن ایران به پیمان مرکزی.
• ۱۹۵۹ م.: امضای پیمان دفاعی با آمریکا.
• ۱۹۶۳ م.: قیام سراسری آیت‌الله خمینی.
• ۱۹۶۷ م.: تاج‌گذاری محمدرضا شاه و فرح.
• ۱۹۶۹ م.: تنش با عراق بر سر اروندرود.
• ۱۹۷۱ م.: جشن‌های ۲۵۰۰ ساله.
• ۱۹۷۸ تا ۱۹۷۹ م.: اوج اعتراض‌ها، خروج شاه و پایان سلطنت پهلوی.

جمهوری اسلامی ایران

گاه‌شمار دوره‌ی جمهوری اسلامی ایران

• ۱۹۷۹ م.: رأی مردم به نظام جمهوری اسلامی به رهبری آیت‌الله خمینی.
• ۱۹۸۰ م.: حمله عراق به ایران.
• ۱۹۸۸ م.: پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت و آتش‌بس جنگ هشت‌ساله.
• ۱۹۸۹ م.: درگذشت آیت‌الله خمینی و انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان رهبر.

بیشتر بخوانید: مرور تاریخ ایران و دودمان‌های حکومتی

پرسش‌های پرتکرار درباره‌ی خلاصه تاریخ ایران

اگر پاسخ سؤال خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاه‌ها برایمان بنویسید. پاسخ می‌دهیم.

مهم‌ترین کانون‌های تمدنی ایران پیش از تاریخ مکتوب کدام‌اند؟

برخی از برجسته‌ترین‌ها:

• شهر سوخته در سیستان
• شهداد در کرمان
• تپه سیلک در کاشان
• تپه مارلیک در گیلان
• جیرفت در کرمان
• عیلام در خوزستان
• تپه حسنلو در آذربایجان

تمدن ایران چند ساله است؟

برآوردها از بیش از ۷۵۰۰ سال حکایت دارد؛ بر پایه قدیمی‌ترین آثار یکجانشینی مانند سیلک و محوطه‌های ساوجبلاغ و… .

«پیش از تاریخ» در ایران یعنی چه؟

دوره‌ای که هنوز خط پدید نیامده بود و انسان امکان ثبت وقایع نداشت. تاریخ‌نگاران از روی یافته‌های باستانی، سبک زندگی آن روزگار را بازسازی می‌کنند.

ایرانِ پیش از تاریخ به چند دوره بخش می‌شود؟

به‌طور کلی چهار دوره:

1. پارینه‌سنگی و فراپارینه‌سنگی (از حدود یک میلیون سال تا حدود ۱۲ هزار سال پیش)
2. نوسنگی (حدود ۱۰ تا ۸ هزار سال پیش)
3. مس‌سنگی (حدود ۸ هزار تا ۵۳۰۰ سال پیش)
4. برنز (حدود ۵۳۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش)

آیا همه ایرانیان «آریایی»‌اند؟

نژاد «خالص» وجود ندارد. آریاییان در هزاره دوم پ.م. در ایران می‌زیستند و در گذر زمان با اقوام ایرانی و غیرایرانی درآمیختند. برخی پژوهش‌های تازه، حرکت آریاییان را درون فلات ایران و از شرق به غرب می‌دانند؛ گروه‌هایی نیز به هند و اروپا کوچ کرده‌اند.

نام ایران در گذشته چه بود؟

در متون کهن، نام ایران آمده، اما در جهان بیرون «پارس/پرشیا» رایج بود. از روزگار پهلوی اول، «ایران» نام رسمی کشور شد.

آیا همه ایرانیان پارسی‌اند؟

ملت ایران از مجموعه‌ای از اقوام چون پارس، کرد، بلوچ، گیلک، عرب، لر و آذری شکل گرفته است. پارس تنها یکی از این اقوام است.

نقش ایرانیان در تمدن بشری چه بوده است؟

ایرانیان از دیرباز در شکل‌گیری تمدن‌های باستانی سهم داشته‌اند؛ یکجانشینی از هزاره ششم پ.م.، دانشگاه جندی‌شاپور در حدود ۲۵۰ م.، طب سنتی و دانش پزشکی، شواهد خط در جیرفت پیش از میخی و معماری شاخص از جمله نمودهاست.

ایرانِ باستان (دوره تاریخی) از کی آغاز می‌شود؟

از برآمدن مادها (۵۴۹ پ.م.) تا فرجام ساسانیان و یورش اعراب (۶۴۲ م.).

تاریخ ایران از کی «شکل گرفت»؟

تمدن‌های فلات ایران دست‌کم از ۵۰۰۰ سال پیش برقرار بوده‌اند. هرچند برخی، خط آغاز را هخامنشیان می‌دانند، اما عیلامیان نیز پیش‌تر دولت و تمدن داشته‌اند.

نخستین دولت مرکزی ایران را که بنیان گذاشت؟

کوروش بزرگ در ۵۵۰ پ.م. هسته دولت هخامنشی را بنا نهاد.

کهن‌ترین دست‌ساخته‌های ایرانی چند ساله‌اند؟

کهترین ابزارهای سنگیِ شناخته‌شده در ایران به حدود ۲۰۰ هزار سال پیش بازمی‌گردند.

قدیمی‌ترین آثار معماری در ایران از چه زمانی‌اند؟

از حدود ۸ هزار سال پیش، شواهد سکونت و ساخت‌وساز در دشت ساوجبلاغ، تپه‌های سیلک و هرسین دیده می‌شود.

چند تپه تاریخی در ایران شناسایی شده است؟

برآوردها از حدود ۲۰۰ هزار تپه تاریخی در دوره‌های گوناگون حکایت دارد.

پیش از اسلام، کدام دولت‌های نیرومند در ایران حکومت کردند؟

هخامنشیان گسترده‌ترین قلمرو را داشتند و ساسانیان نیز در مقاطعی اقتداری چشمگیر یافتند.

پس از اسلام، ایران چه مدت زیر فرمان اعراب بود؟

از ۶۴۲ م. تا ۸۲۱ م.؛ سپس طاهریان دولت نیمه‌مستقل خود را بنا کردند.

دوره اسلامی ایران چگونه آغاز شد؟

با فروپاشی ساسانیان و پیروزی اعراب؛ پیامد آن دگرگونی‌های مهم اجتماعی، مذهبی و سیاسی بود و از همین‌رو به «دوره اسلامی» شناخته می‌شود.

ایران چه جنگ‌های بزرگی را تجربه کرده است؟

نبرد با یونانیان در ۳۳۰ پ.م. و آغاز سلسله جنگ‌ها با رومیان از ۲۷۲ م.، از مهم‌ترین‌های روزگار باستان‌اند.

ایران چند یورش بزرگ را پشت سر گذاشته است؟

چکیده رخدادها چنین است:

• حمله اسکندر: ۳۳۰ پ.م.
• یورش رومیان: ۲۸۳ م.
• حمله اعراب: ۶۳۳ م.
• تهاجم سلجوقیان: ۱۰۳۷ م.
• یورش مغول: ۱۲۱۹ م.
• حمله تیمور: ۱۳۸۰ م.
• یورش افغان‌ها: ۱۷۲۲ م.
• حمله عثمانی‌ها: ۱۴۶۱ م.
• تهاجم روس‌ها: ۱۸۲۷ م.
• ورود متفقین: ۱۹۴۱ م.
• حمله عراق: ۱۹۸۰ م.