اردشیر بابکان؛ بنیانگذار سلسله ساسانیان

اردشیر بابکان حکومت ساسانیان را بنیان نهاد و در سال ۲۲۶ میلادی، با تصرف تیسفون، آن را پایتخت خود قرار داد. در این نوشتار، نحوه‌ی به حکومت رسیدن، دستاوردها و میراث اردشیر بابکان، موسس سلسله ساسانیان می‌پردازیم و روایت این دوره از تاریخ ایران در منابع مختلف را شرح می‌دهیم.

اردشیر بابکان کیست؟

اردشیر بابکان، معروف به اردشیر یکم، از خاندان بابک و حاکم محلی پارس بود که آخرین پادشاه اشکانی را در نبردی شکست داد و سلسله ساسانیان را پایه‌گذاری کرد. این جنگ در دشت هرمزدگان بین او و اردوان پنجم شکل گرفت. درباره‌ی تبار او گزارش‌های متعددی موجود است که تفاوت‌هایی باهم دارند. در اینجا، مطالبی درباره بنیانگذار سلسله ساسانیان از سه منبع «تاریخ طبری»، کتاب «کارنامه‌ی اردشیر بابکان» و «شاهنامه‌ی فردوسی» آورده‌ایم:

معرفی اردشیر بابکان در تاریخ طبری

در دوره‌ی حکومت اشکانی، شهر اصطخر پارس را که جزو مراکز دینی و سیاسی هخامنشیان بود، خانواده‌ی بازرنگی اداره می‌کردند. پدربزرگ اردشیر که ساسان نام داشت، ضمن ازدواج با دختری از خانواده‌ی بازرنگی، ریاست معبد آناهیتا در این شهر را بر عهده گرفته بود. از آن دو، فرزندی به نام بابک به دنیا آمد که مقام پدر به او رسید. بابک نیز صاحب چند پسر شد که دو تن از آن‌ها به نام‌های شاپور و اردشیر نقش مهمی در تاریخ ایفا کردند.

بابک پسر کوچکش اردشیر را در هفت‌سالگی نزد فرمانده دژ دارابگرد فرستاد. با مرگ فرمانده، اردشیر مقام اَرگبَدی (دژبانی) دژ را عهده‌دار شد.

بابک همچنین با سرنگون‌کردن شاه محلی پارس یعنی گوچهرِ بازرنگی، پسر بزرگش شاپور را به‌جای گوچهر نشاند. بعدها با مرگ بابک و پسرش شاپور، این مقام به اردشیر تعلق گرفت.

کارنامه اردشیر بابکان

در کتاب کارنامه‌ی اردشیر بابکان آمده است که ایرانشهر پس از مرگ اسکندر مقدونی، به‌دست حاکمان محلی اداره می‌شد و ۲۴۰ حاکم بر آن فرمانروایی می‌کردند. در آن دوران، پارس و سرزمین‌های نزدیک‌تر را نیز اردوان پنجم اداره می‌کرد. در این میان، شخصی به نام بابک، مرزبان و شهردار پارس و گمارده‌ی اردوان بود.

با حمله‌ی اسکندر مقدونی به ایران و کشته‌شدن دارا (داریوش سوم هخامنشی) خاندان او پراکنده شدند. ساسان، پسر دارا نیز نزد بابک به چوپانی مشغول بود و با چوپانان کُرد، روزگار می‌گذرانید.

بابک از تبار ساسان آگاه نبود. گفته می‌شود که بعدها او خواب‌هایی دید که باعث شد به این موضوع پی ببرد. به همین دلیل، دخترش را به ازدواج ساسان درآورد. اردشیر حاصل این ازدواج بود. البته، به‌عقیده‌ی دریایی، پژوهشگر و تاریخ‌نگار ایرانی، پیوند اردشیر با ساسان و دارا ممکن است نشانی از تبار ساختگی او باشد.

داستان اردشیر بابکان در شاهنامه فردوسی

در شاهنامه‌ی فردوسی، داستان اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسله‌ی ساسانی، با رنگ‌وبویی اسطوره‌ای و حماسی روایت شده است. فردوسی اردشیر را نواده‌ی دارا، داریوش سوم هخامنشی، معرفی می‌کند که از طریق ساسان، جد پدری‌اش، به خاندان هخامنشی پیوند می‌خورد.

طبق این روایت، ساسان پس از شکست هخامنشیان از اسکندر مقدونی، به پارس می‌گریزد و در خفا به چوپانی مشغول می‌شود. بابک، حاکم محلی پارس، بی‌خبر از تبار اشرافی ساسان، دخترش را به او می‌دهد و اردشیر از این ازدواج زاده می‌شود. این پیوند اسطوره‌ای که برخی تاریخ‌نگاران آن را ساختگی می‌دانند، به اردشیر مشروعیت اشرافی و الهی (فره ایزدی) می‌بخشد تا او را احیاگر ایرانشهر معرفی کند.

در شاهنامه، اردشیر جوانی دلیر و خردمند توصیف می‌شود که با شجاعت و تدبیر، علیه اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی، قیام می‌کند. او در نبرد هرمزدگان (224 میلادی) اردوان را شکست می‌دهد و تاج شاهی را بر سر می‌گذارد. فردوسی این پیروزی را نقطه‌ی عطفی در احیای عظمت ایران می‌داند و بر نقش اردشیر در متحدکردن سرزمین‌های پراکنده و بازگرداندن فرهنگ پارسی تأکید می‌کند. این روایت، هرچند آمیخته با عناصر اسطوره‌ای است، اردشیر را نماد رهبری و احیاگر تمدن ایرانی معرفی می‌کند که با تکیه بر فره ایزدی و عدالت، پایه‌های سلسله‌ ساسانی را بنا نهاد.

در منابع اولیه‌ی ایرانِ پس از حمله‌ی اعراب، بر عارف و زاهد بودن ساسان تأکید بسیار شده است. اردشیر با رساندن تبار خود به ساسان سعی داشته به مردم بفهماند که فره ایزدی باعث حاکمیت او بر ایران‌شهر شده است. این موضوع را می‌توان از سکه‌های سلسله ساسانیان متوجه شد که اردشیر به نام خود ضرب کرده است.

همچنین، پیوند او با دارا تبار اشرافی او را به مردم گوشزد می‌کند. بدین ترتیب، او توانسته است برای خود تبار دوگانه‌ی اشرافی‌مذهبی بسازد و بدین ترتیب، با کمک‌گرفتن از دین و سیاست، حکومت خود را تثبیت کند. شایان ذکر است که در دوره‌ی ساسانی، اعتقاد به ایزدان مختلف وجود داشته و آتشکده‌های مختلفی در این دوره بنا شده بودند.

اردشیر بابکان چگونه به حکومت رسید؟

طبق گزارش تاریخ طبری، اردشیر به‌عنوان شاه محلی پارس با شورش علیه اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی، و شکست او در دشت هرمزدگان، حکومت را به دست گرفت. در آن زمان، حکومت اشکانی پادشاه نیرومندی نداشت و قدرت میان پسران بلاش پنجم اشکانی، یعنی بلاش ششم و اردوان چهارم تقسیم شده بود. از طرفی، رومیان نیز در پی یافتن بهانه‌ای برای جنگ علیه دولت اشکانی (پارتی) بودند.

رومیان در سال‌های بین ۲۱۴ تا ۲۱۷ میلادی ارمنستان، آربلا در مرکز آدیابن و شمال میان‌رودان را اشغال کردند. البته، بعدها با به حکومت رسیدن ماکرینوس در روم، صلحی میان پارتیان و امپراتوری روم برقرار شد.

احتمال می‌رود که اردشیر بابکان که حکومت محلی پارس را در دست داشت، در حوالی سال ۲۲۰ میلادی تصرف سرزمین‌های دور و نزدیک را آغاز کرده باشد. در آن هنگام، اردوان پنجم با وجود صلح با رومیان، با مشکل مبارزه‌جویی بلاش ششم در داخل کشور روبه‌رو بود که در سال‌های ۲۲۱ یا ۲۲۲ میلادی به نام خود سکه زده بود. بنابراین، فرصتی برای مقابله با حاکمی نورسته نداشت و غفلت او سبب شد که جنگ با اردشیر را بسیار دیر آغاز کند.

اردشیر، تأسیس‌کننده سلسله ساسانیان، برای گسترش سرزمین تحت حکومت خود، بسیاری از پادشاهان محلی و زمین‌داران وابسته به حکومت اشکانی را به اطاعت خود درآورد. سپس، با ساخت شهرهای نو و ضرب سکه به نام خود، شورش‌ علیه دولت مرکزی اشکانی را آغاز کرد.

پس از چندی، او ضمن کشتن تعدادی از بزرگان در دارابگرد، شهرهایی نظیر کرمان و سواحل خلیج‌فارس را به سلطه‌ی خود درآورد. همچنین، در شهری به نام اردشیرخوره یا گور (فیروزآباد کنونی) اقدام به ساخت کاخ و آتشکده کرد. کاخ اردشیر بابکان هنوز پابرجاست و به نام آتشکده‌ی اردشیر نیز شناخته می‌شود.

پس از این اقدامات، اردشیر یکی از پسران خود را که هم‌نام خودش بود، به حکمرانی کرمان منسوب کرد. بعد از آن، اردوان پنجم به حاکم شوش دستور مقابله با اردشیر بابکان را داد. با‌این‌حال، اردشیر با حمله به خوزستان حاکم شوش را شکست داد و قلمروی او را تصرف کرد. سپس، اردشیر به ایالت میشان لشکرکشی کرد و آن را تحت فرمان خود درآورد.

در این هنگام و در سال ۲۲۴ میلادی، اردوان پنجم طی جنگی به نام هرمزدگان، با اردشیر روبه‌رو شد. در این جنگ، اردشیر با کشتن اردوان حکومت اشکانی را سرنگون و حکومت جدید ساسانی را پایه‌گذاری کرد. پس از این واقعه، خاندان‌های بزرگ اشکانی که صاحب زمین بودند، از اردشیر اطاعت کردند یا مغلوب او گشتند.

در نهایت او در سال ۲۲۶ میلادی، تیسفون را به تسلط خود درآورد. سپس، به جنوب میان‌رودان لشکر کشید و بحرین و سواحل خلیج فارس را ضمیمه‌ی قلمروی خود کرد. بعد، به تیسفون بازگشت و آنجا را به پایتختی برگزید و خود را شاهنشاه ساسانی نامید.

او حکومت ازهم‌‌پاشیده‌ی ایرانشهر را سر و سامان بخشید و با کاهش تعداد شاهان محلی، قدرت حکومت مرکزی را افزایش داد. البته، زمین‌داران تحت حکومت او از افزایش بیشتر قدرت شاه جلوگیری می‌کردند. بنابراین، با وجود شروع فرایند تمرکزگرایی قدرت، حکومت او همانند حکومت اشکانیان اداره می‌شد. اردشیر پس از شکست حکومت اشکانی، کشورگشایی‌های خود را ادامه داد.

کشورگشایی‌ها پس از تأسیس شاهنشاه ساسانی

اردشیر بابکان در طی دوره‌ی حکومت خود، موفق به شکست رومیان و سکاییان شد. او همچنین کوشانیان (شاهنشاهی باستانی به مرکزیت بلخ در ایران) را پس از دو سال جنگ مداوم وادار به عقب‌نشینی کرد. در نهایت، طی ده سال مقاومت، توانست پادشاه ارمنستان را نیز شکست دهد. در دوره‌ی حاکمیت او، حکومت پارس از فرات تا مرو و همچنین از هرات تا سیستان گسترش یافت.

حمله‌ی او به امپراتوری روم در چند دوره انجام شد. دوره‌ی اول، جنگ‌ موفقیت‌آمیز نبود و رومیان او را از شهرهای تسخیرشده بیرون راندند. در دوره‌های بعدی و در سال ۲۳۷ میلادی، او با حمله به میان‌رودان موفق به تسخیر شهرهای حران و نصیبین شد. سپس، به شهر دورا حمله کرد. در نهایت، در سال‌های پایانی عمر خود (۲۴۰ میلادی) شهر هترا را پس از یک سال محاصره، به تصرف خود درآورد.

جنگ‌های اردشیر بابکان

خلاصه نبردهای اردشیر بابکان، موسس سلسله ساسانیان را در جدول زیر ببینید:

دستاوردهای سیاسی و اجتماعی اردشیر بابکان

اردشیر با تأسیس سلسله ساسانی که بیش از چهار قرن دوام آورد، ایران را به اوج قدرت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی رساند. او الگویی از حکومت‌داری و فرهنگ‌سازی ایجاد کرد که پادشاهان بعدی مانند شاپور اول و خسرو انوشیروان از آن پیروی کردند. کتیبه‌ها، سکه‌ها، و بناهای به‌جامانده از او، گواهی بر تأثیرات ماندگارش هستند.

احیای دین زرتشتی؛ نقش اردشیر در فرهنگ پارسی

اردشیر با ترویج دین زرتشتی به‌عنوان دین رسمی، وحدت فرهنگی و دینی ایران را تقویت کرد. او از موبدان زرتشتی حمایت کرد و آتشکده‌های متعددی، ازجمله آتشکده اردشیر در فیروزآباد، ساخت. سکه‌های ضرب‌شده به نام اردشیر با نقش آتشدان و شعارهای دینی، نشان‌دهنده تأکید او بر فره ایزدی و مشروعیت مذهبی است. این اقدامات به شکوفایی هنر، معماری و ادبیات ساسانی کمک کرد.

اصلاحات حکومتی؛ ساختار اداری ساسانیان

اردشیر نظام حکومتی متمرکزی را بنیان گذاشت که بر تقسیم‌بندی امپراتوری به ساتراپی‌های کوچک‌تر و انتصاب فرمانداران وفادار استوار بود. او با کاهش قدرت شاهان محلی و زمین‌داران، اقتدار مرکزی را تقویت کرد؛ هرچند نظام او همچنان شباهت‌هایی به ساختار اشکانی داشت. این اصلاحات، ساسانیان را به یکی از کارآمدترین نظام‌های حکومتی زمان خود تبدیل کرد.

شهرسازی و بناها؛ میراث معماری اردشیر

اردشیر شهرهای متعددی مانند اردشیرخوره یا فیروزآباد ساخت. کاخ اردشیر در فیروزآباد که به آتشکده نیز شناخته می‌شود، یکی از برجسته‌ترین آثار معماری دوره اوست. این بناها نه‌تنها نماد قدرت ساسانی بودند، بلکه نشانی از توسعه اقتصادی و فرهنگی مناطق مختلف ایران در زمان ساسانیان است.

شهرهایی که اردشیر بابکان ساخت، در فهرست زیر آمده‌اند. البته، این شهرها در دوره‌های مختلفی از حکومت وی بنا شده‌اند:

• اردشیرخوره، رام اردشیر و ریو اردشیر در پارس
• هرمزد اردشیر در خوزستان
• به‌اردشیر و استاآباد در میان‌رودان
• پسا اردشیر در بحرین
• نود اردشیر در موصل

اردشیر بابکان؛ مؤسس سلسله ساسانیان و آغازگر حکومت چهارصدساله ساسانی

اولین پادشاه ساسانی که اردشیر بابکان نام داشت، سلسله‌ای را پایه‌گذاری کرد که از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ ایران به شمار می‌رود. در آن دوره، ایران از لحاظ سیاسی و اقتصادی و فرهنگی به اوج قدرت خود رسید. این‌چنین شد که حکومت او بیش از چهارصد سال تداوم یافت. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند با مطالعه درباره‌ی شخصیت و اقدامات این پادشاه ساسانی، اطلاعات خود را درباره‌ی تاریخ ایران و حکومت ساسانی بیشتر کنید.

پرسش‌های متداول درباره اردشیر بابکان

پرسش و پاسخ‌های زیر برای درک بهتر از متن حاضر مطرح شده‌اند. چنانچه شما سؤال دیگری دارید، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست با ما به اشتراک بگذارید.

موسس سلسله ساسانیان که بود؟

اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانیان بود.

اردشیر بابکان چند سال حکومت کرد؟

مدت حکومت این پادشاه ساسانی حدود ۱۵ سال بود. حکومت او از سال ۲۲۴ یا ۲۲۶ میلادی آغاز شد و در سال ۲۴۰ یا ۲۴۲ میلادی پایان یافت.

کارنامه اردشیر بابکان چیست؟

کارنامه‌ی اردشیر بابکان نام کتابی است که به زبان پارسی میانه نگارش شده است و به داستان زندگی اردشیر بابکان می‌پردازد؛ شامل به قدرت رسیدن او، جنگ با آخرین پادشاه اشکانی (اردوان پنجم) و همچنین جانشینی دو تن از پسران اردشیر یعنی شاپور اول و هرمزد.

اردشیر که بود و چگونه حکومت اشکانیان را شکست داد؟

اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله ساسانی بود که با شورش علیه اردوان پنجم و پیروزی در نبرد هرمزدگان، اشکانیان را سرنگون کرد و در سال 224 میلادی، امپراتوری متمرکزی را تأسیس کرد.

ماجرای گنج اردشیر بابکان چیست؟

بیشتر روایات درباره‌ی گنج‌های تاریخی، به‌ویژه در دوره‌ی ساسانی، در متون اسطوره‌ای، ادبیات عامه یا داستان‌های شفاهی ریشه دارند و فاقد شواهد باستان‌شناختی یا مستندات مکتوب معتبر هستند. در برخی مناطق، مانند فیروزآباد، داستان‌های شفاهی درباره‌ی گنج‌های مخفی ساسانی، به‌ویژه مرتبط با کاخ اردشیر یا آتشکده‌ی فیروزآباد وجود دارد. این روایات که گاهی به حفاری‌های غیرمجاز منجر شده‌اند، پشتوانه‌ی تاریخی ندارند.