سد کریت طبس؛ شاهکار سدسازی ایرانیان در دل کویر

سد کریت طبس نمونه‌ای زنده از توان مهندسی ایرانیان در میانه کویر مرکزی ایران است. این سازه شگفت‌آور که در مجاورت شهر طبس قرار گرفته، زمانی با ارتفاعی بیش از ۵۳ متر عنوان بلندترین سد جهان را به خود اختصاص داده بود؛ افتخاری که نشان می‌دهد ایرانیان حتی در شرایط سخت اقلیمی نیز با تکیه بر دانش بومی و خلاقیت، بناهایی ماندگار پدید آورده‌اند.

اهمیت این سد تنها به ویژگی‌های فنی و قدمت تاریخی آن محدود نمی‌شود؛ چرا که امروزه در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و بخشی ارزشمند از میراث فرهنگی و مهندسی کشور محسوب می‌شود. بازدید از سد کریت طبس به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم اطراف طبس، فرصتی جذاب برای دوستداران تاریخ، معماری و گردشگری کویری است؛ تجربه‌ای که در آن، پیوند گذشته و امروز، شکوه ابتکار ایرانی را به‌خوبی نشان می‌دهد.

سد کریت نمونه‌ای کم‌نظیر از تلفیق دانش بومی، شناخت اقلیم و نیاز مردم منطقه است؛ بنایی که توانست میان کویر تشنه و حیات کشاورزی پلی پایدار ایجاد کند.

-حسین سلطان زاده (مورخ معماری ایران)

موقعیت جغرافیایی سد کریت طبس

سد کریت در فاصله‌ی ۵۶ کیلومتری جنوب‌شرق شهر طبس و در نزدیکی روستای چیروک واقع شده است. این سازه تاریخی بر روی رودخانه کریت و در شکاف دره‌ای باریک بنا شده که از نظر طبیعی، شرایطی ایده‌آل برای ساخت یک سد قوسی فراهم می‌کرد.

گذری بر پیشینه ساخت سد کریت

سد کریت تنها یک سازه آبی کارآمد نیست، بلکه روایتگر تلاش مردمان این سرزمین برای مهار و ذخیره آب در دل کویر است. در ساخت این سد از ترکیبی از سنگ، آجر و ملات‌های سنتی مانند ساروج بهره گرفته شده که توان فنی و مهارت مهندسان ایرانی در سده‌های گذشته را به‌خوبی نشان می‌دهد.

نقش حیاتی ذخیره آب در اقلیم خشک ایران

ایران همواره با کمبود منابع آبی و شرایط اقلیمی خشک روبه‌رو بوده و همین موضوع، مدیریت و نگهداری آب را به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ساکنان این سرزمین تبدیل کرده است. در طول تاریخ، ایرانیان با ابداع روش‌هایی مانند قنات‌سازی و سدسازی تلاش کرده‌اند آب را ذخیره، هدایت و به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده مصرف کنند.

زمان احداث و دوره‌های مرمت سد کریت

درباره تاریخ دقیق احداث سد کریت دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده است. برخی پژوهشگران آن را مربوط به حدود ۷۰۰ سال پیش و دوران مغول می‌دانند، در حالی‌که شواهد دیگری بر قدمتی بیش از هزار سال دلالت دارد. در کتاب تاریخ کرمان نیز به مرمت این سد در قرن دوازدهم میلادی اشاره شده که نشان می‌دهد سازه اصلی پیش از آن دوره ساخته شده بوده است. مجموعه این داده‌ها حاکی از آن است که سد کریت از کهن‌ترین سدهای قوسی جهان به‌شمار می‌آید و تا سده بیستم میلادی همچنان عنوان بلندترین سد دنیا را در اختیار داشته است.

در دهه‌های اخیر برای حفاظت و پایدار نگه‌داشتن این اثر ارزشمند، اقدامات متعددی انجام شده است. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، اجرای لایه‌ای بتنی به ضخامت حدود ۴۵ سانتی‌متر بر روی تاج سد است تا استحکام آن در برابر فرسایش و عبور احتمالی سیلاب افزایش یابد.

علاوه بر این، بخش‌هایی از بدنه که دچار ترک، نشست یا جدا شدن مصالح شده بود، با سنگ و ملات جدید ترمیم شد. مسیرهای دسترسی به سد که پیش‌تر بسیار دشوار و خطرناک بود نیز بهسازی شده تا حضور کارشناسان و گردشگران در این محوطه آسان‌تر امکان‌پذیر باشد.

در سال‌های اخیر، سازمان میراث فرهنگی به همراه گروه‌های مرمتی محلی، چندین مرحله روی تمیزکاری تاج، بازسازی برج آبگیر و تقویت دیواره‌ها کار کرده‌اند. این اقدامات علاوه بر پاسداشت یک میراث تاریخی، به حفظ جذابیت گردشگری این سد کهن نیز کمک شایانی کرده است.

ساختار معماری و اجزای سد کریت

سد کریت از منظر معماری، نمونه‌ای شاخص از سدهای قوسی در ایران به‌شمار می‌آید. طراحی آن به‌گونه‌ای انجام شده که نیروی ناشی از فشار آب به‌صورت یکنواخت به طرفین دره منتقل شده و پایداری سازه افزایش یابد. برای ساخت این سد از ترکیب مصالح سنتی نظیر سنگ، آجر، ساروج، آهک و خاک رس استفاده شده که هرکدام در دوام چندصدساله این بنا نقش ویژه‌ای بر عهده دارند. در ادامه با اجزای اصلی این سازه آشنا می‌شویم.

پی‌ریزی و تکیه‌گاه‌های سد

پی و تکیه‌گاه‌ها حساس‌ترین بخش هر سد هستند، زیرا وزن بدنه و فشار آب مخزن را تحمل می‌کنند. در سد کریت، پی‌ها روی صخره‌های مقاوم آهکی بنا شده‌اند و همین موضوع موجب شده در برابر زلزله و فرسایش زمان پایداری بالایی داشته باشند. زاویه قرارگیری تکیه‌گاه‌ها نسبت به سطح زمین بین ۸۰ تا ۹۰ درجه است و این موضوع نقش مهمی در استحکام کلی سازه دارد.

نواحی بالادست و پایین‌دست سد

بخش بالادست سد، قسمتی است که در خلاف جهت جریان طبیعی رودخانه قرار دارد و به‌عنوان مخزن ذخیره آب عمل می‌کند. پایین‌دست سد نیز در امتداد جهت حرکت آب واقع شده و فشار آب انباشته‌شده را دریافت می‌کند. این چیدمان باعث می‌شود حجم آب به‌شکل کنترل‌شده هدایت شده و از هدررفت آن جلوگیری شود.

سرریزها و تاج سد کریت

سرریزها برای کاهش فشار و سرعت آب طراحی شده‌اند. در سد کریت، آب اضافی به‌وسیله دریچه‌های ویژه به پایین‌دست منتقل می‌شود تا احتمال آسیب‌دیدگی یا تخریب سازه کاهش یابد. تاج سد که باریک‌ترین و مرتفع‌ترین بخش آن است، طولی حدود ۵۲ متر و عرضی در حدود ۱.۲ تا ۱.۲۵ متر دارد. در سال‌های اخیر، لایه‌ای بتنی با ضخامت ۴۵ سانتی‌متر روی تاج اجرا شده تا مقاومت آن افزایش یابد.

برج آبگیر سد

در میانه سد، سازه‌ای نیم‌دایره‌ای شکل با ارتفاعی نزدیک به ۱۷ متر قرار دارد که از آن با عنوان برج آبگیر یاد می‌شود. وظیفه این برج، تنظیم ورود و خروج آب از مخزن سد است. مصالح اصلی به‌کاررفته در ساخت آن، آجر و قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای است که با ملات‌های سنتی به هم پیوند خورده‌اند.

مسیر و کانال انتقال آب

در فاصله‌ای نزدیک به تاج سد، کانالی ایجاد شده که آب ذخیره‌شده پشت سد را به پایین‌دست منتقل می‌کند. این کانال جزئی مهم از سامانه مدیریت آب در سد به‌شمار می‌رود و به‌ویژه در تأمین آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی اطراف نقش کلیدی داشته است.

بدنه سد و متریال به‌کاررفته

بدنه سد کریت از ترکیب سنگ‌های بومی، ملات ساروج، آهک و در بخش‌هایی آجر شکل گرفته است. به‌دلیل دشواری دسترسی به منطقه، بیشتر این مصالح از همان اطراف محل سد فراهم شده‌اند. بدنه سد طوری طراحی شده که توان تحمل فشار آب، رسوبات و حتی بارهای لرزه‌ای را داشته باشد؛ از همین رو، اگرچه در طول زمان ترک‌ها و مرمت‌های متعددی روی آن انجام شده، اما استحکام کلی سازه همچنان قابل توجه است.

آشنایی با رودخانه کریت طبس

رودخانه کریت از مهم‌ترین منابع آبی طبس به‌شمار می‌رود که در دل اقلیم خشک کویر جریان دارد. سرچشمه این رودخانه از کوه‌های شتری است و پس از پیمودن حدود ۲۲ کیلومتر مسیر، به دشت طبس می‌رسد. عبور رود از میان دره‌های باریک و سنگی، بستر مناسبی برای احداث سدی قوسی همچون سد کریت فراهم کرده است.

رودخانه کریت دائمی نیست و میزان آب‌دهی آن با توجه به بارش‌های سالانه و ذوب برف در ارتفاعات تغییر می‌کند. میانگین دبی رود در فصل‌های پرآب به چند متر مکعب در ثانیه می‌رسد، در حالی‌که در تابستان‌های خشک به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد. همین نوسان در جریان آب، ضرورت ذخیره‌سازی و تنظیم آن از طریق سد را دوچندان می‌کند.

پایداری سد کریت در برابر بلایای طبیعی

یکی از ویژگی‌های شایان توجه سد کریت، مقاومت قابل‌توجه آن در برابر حوادث طبیعی است. این سازه در طول بیش از هزار سال، بارها سیلاب‌ها و زلزله‌های گوناگون را پشت سر گذاشته، اما همچنان پابرجا مانده است. چنین پایداری نشان می‌دهد سازندگان سد به اصول فنی پیشرفته و شناخت دقیق شرایط زمین‌شناسی آگاه بوده‌اند.

زلزله سال ۱۳۵۷ و استقامت سد کریت

در سال ۱۳۵۷ خورشیدی، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۷.۸ ریشتر منطقه طبس را لرزاند و بسیاری از روستاها و ساختمان‌های اطراف را ویران کرد. با این حال، سد کریت بدون آسیب جدی باقی ماند و حتی ترک تازه‌ای نیز در بدنه آن گزارش نشد. این رخداد موجب شد توجه متخصصان بین‌المللی به دقت در طراحی و کیفیت مصالح این سد تاریخی جلب شود.

عوامل اصلی استحکام و ماندگاری سد

چند عامل مهم در دوام کم‌نظیر سد کریت نقش داشته‌اند:

• طراحی قوسی هوشمندانه که فشار آب و نیروهای جانبی را به تکیه‌گاه‌های سنگی دره منتقل می‌کند.
• به‌کارگیری مصالح بومی بادوام همچون سنگ‌های آهکی سخت، آجر و ملات ساروج.
• اتصال مناسب پی و تکیه‌گاه‌ها که با صخره‌های طبیعی دره درهم‌تنیده شده‌اند.
• مرمت‌ها و استحکام‌بخشی دوره‌ای که از فرسایش شدید و آسیب جدی به بدنه سد جلوگیری کرده است.

جایگاه سد کریت در تاریخ مهندسی ایران و جهان

متخصصان کمیته بین‌المللی سدهای بزرگ (ICOLD) سد کریت را یکی از شگفتی‌های برجسته مهندسی در قرون میانه معرفی کرده‌اند. مقاومت مثال‌زدنی این سد در برابر زمین‌لرزه، طراحی قوسی دقیق و بهره‌گیری از مصالح بومی، از دید پژوهشگران خارجی آن را به نمونه‌ای منحصر‌به‌فرد در تاریخ سدسازی جهان تبدیل کرده است. در بسیاری از گزارش‌های علمی این کمیته، سد کریت در کنار مهم‌ترین سدهای تاریخی جهان قرار گرفته و به‌عنوان میراثی ارزشمند برای بررسی تحول مهندسی آب معرفی می‌شود.

دیدنی‌های اطراف سد کریت

سفر به سد کریت تنها به تماشای یک شاهکار مهندسی محدود نمی‌شود؛ اطراف آن مملو از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی است که بازدید از طبس را به تجربه‌ای متفاوت و فراموش‌نشدنی تبدیل می‌کند.

روستای تاریخی اصفهک

در نزدیکی سد کریت، روستای اصفهک قرار گرفته است؛ روستایی با بافت خشتی که پس از زمین‌لرزه سال ۱۳۵۷ تخلیه شد و امروز به یکی از مقاصد پرطرفدار گردشگری در طبس تبدیل شده است. خانه‌های سنتی، کوچه‌های باریک و اقامتگاه‌های بوم‌گردی، فضایی دلنشین و اصیل برای گردشگران فراهم کرده‌اند.

باغ گلشن طبس

در فاصله‌ای نه‌چندان دور از سد، باغ گلشن طبس قرار دارد که به‌عنوان یکی از باغ‌های تاریخی شاخص ایران شناخته می‌شود. این باغ با جوی‌ها، حوض‌ها و درختان سرسبز خود در میانه کویر، جلوه‌ای از هنر باغ‌سازی ایرانی و مدیریت هوشمندانه آب را به نمایش می‌گذارد.

چشمه‌‌ مرتضی علی

در مسیر گردشگری طبس، چشمه آبگرم مرتضی علی قرار دارد که در آن، جریان آب گرم و سرد به‌طور هم‌زمان در کنار هم حرکت می‌کنند. این پدیده طبیعی کم‌نظیر، بسیاری از مسافران را برای آب‌تنی و تجربه‌ای متفاوت به این منطقه می‌کشاند.

سفر به دل کویر؛ از سد کریت تا دیدنی‌های طبس

اگر تماشای سد کریت برای شما جذاب بوده، باید بدانید که پیرامون طبس مجموعه‌ای از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی قرار دارد که هرکدام داستانی تازه برای روایت دارند. برای برنامه‌ریزی بهتر سفر به این منطقه و آشنایی با دیدنی‌های خراسان جنوبی، می‌توانید سایر مطالب وبسایت «دستی بر ایران» را مطالعه کنید.