حرم شاه عبدالعظیم حسنی؛ تاریخچه و معماری چشم‌نواز

حرم مطهر شاه عبدالعظیم حسنی که میان مردم با نام شابدلعظیم شناخته می‌شود، از مهم‌ترین زیارتگاه‌ها و مقاصد گردشگری شهر ری به شمار می‌آید. این مجموعه در دوره‌های گوناگون احداث و چند مرتبه مرمت شده است و امروز در فهرست جاهای دیدنی تهران و ری قرار دارد.

شناختی کوتاه از شاه عبدالعظیم

برای معرفی شاه عبدالعظیم حسنی باید گفت او از نوادگان امام دوم شیعیان، حسن مجتبی (ع) بود و 79 سال زیست. ولادتش در سال 790 میلادی و هم‌زمان با امامت امام موسی کاظم (ع) رخ داد. فعالیت‌های دینی، فرهنگی و موضع‌گیری‌های سیاسی او سبب شد نزد خلفای عباسی مغضوب گردد و دستور دستگیری‌اش صادر شود.

از همین رو به شهر ری کوچ کرد و مدتی به‌صورت ناشناس در خانه‌ای اقامت یافت. ری در آن روزگار شهری امن با جمعیت شیعه بود و او بار دیگر به تدریس علوم دینی و پاسخ‌گویی به پرسش‌های اعتقادی مردم پرداخت.

عبدالعظیم عمر خود را وقف آموزش دین کرد. تا هنگام رحلت، کمتر کسی هویت واقعی او را می‌دانست. اما در تشییع پیکرش نامه‌ای یافتند که در آن نوشته بود: «من ابوالقاسم پسر عبدالله پسر علی پسر حسن پسر زید پسر حسن پسر علی بن ابیطالب هستم.»

پیوند نسبی عبدالعظیم حسنی و امام رضا

شاه عبدالعظیم از نسل امام حسن مجتبی (ع) است و نسبت مستقیمی با امام رضا (ع) ندارد. پدرش عبدالله و مادرش فاطمه نام داشتند. او در طول 79 سال زندگی خود معاصر چهار امام بود که یکی از آنان امام رضا (ع) محسوب می‌شود. دیگر امامانی که از محضرشان بهره برد عبارت‌اند از: امام موسی کاظم (ع)، امام جواد (ع) و امام هادی (ع).

بر پایه این اطلاعات روشن است که حضرت عبدالعظیم از تبار امام حسن (ع) است. گاهی تصور می‌شود او برادر امام رضا (ع) بوده که برداشت نادرستی است؛ هرچند به سبب نسبت‌های خانوادگی، از خویشاوندان آن حضرت به شمار می‌آید.

حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در کدام شهر قرار دارد؟

این آستان در شهر ری و در جنوب تهران واقع شده است. لوکیشن شاه عبدالعظیم را در ادامه می‌بینید:

مسیرهای دسترسی به حرم

برای رسیدن به حرم و پیدا کردن مسیر مناسب، از بزرگراه آزادگان به سمت بزرگراه شهید رجایی حرکت کنید. سپس در دومین تقاطع به بلوار شهرداری بپیچید و تا میدان هادی ساعی ادامه دهید. از آنجا با ورود به خیابان مدرس به میدان مدرس برسید و بعد از طریق کوچه صفر نعیمی پیش بروید تا در انتهای کوچه، حرم حضرت عبدالعظیم را مشاهده کنید.

حرم شاه عبدالعظیم با مترو

دسترسی ریلی از طریق خط یک متروی تهران فراهم است. در ایستگاه مورد نظر سوار شوید و در ایستگاه شهر ری پیاده شوید. فاصله ایستگاه تا حرم حدود 2 کیلومتر است که پیاده‌روی آن نزدیک به نیم ساعت زمان می‌برد. همچنین می‌توانید از تاکسی‌های خطی مسیر استفاده کنید تا طی حدود 8 تا 10 دقیقه به آستان برسید.

نقشه مترو مرتبط با مسیر حرم در ادامه آمده است:

تصاویر حرم شاه عبدالعظیم

برای تماشای جلوه‌های معماری این مجموعه مذهبی، در این بخش چند تصویر انتخاب شده است:

ورودی های حرم شاه عبدالعظیم

این حرم دارای سه ورودی در اضلاع شمالی، جنوبی و غربی است. ورودی اصلی در ایوان شمالی قرار دارد. در اطراف این ورودی و ایوان، کفشداری‌ها مستقر هستند و می‌توانید کفش‌های خود را هنگام زیارت به امانت بسپارید و پس از پایان دریافت کنید.

ساعت کاری حرم عبدالعظیم

درهای حرم از یک ساعت مانده به اذان صبح تا ساعت 23:30 پذیرای زائران است. در نیمه نخست سال فعالیت مجموعه تا ساعت 00:30 بامداد ادامه دارد. روزهای جمعه و تعطیلات رسمی نیز تغییری در این برنامه زمانی ایجاد نمی‌شود.

تاریخچه ساخت حرم شاه عبدالعظیم حسنی

همان‌طور که اشاره شد، بنای حرم در دوره‌های مختلف شکل گرفته است. شواهد موجود از قدمت اولیه بنا در دوره آل بویه و سلجوقیان حکایت دارد. تکمیل بخش‌های اصلی در زمان ایلخانیان انجام شد و به صورت کنونی درآمد. در دوره‌های صفویه و قاجاریه نیز مرمت‌ها و افزوده‌هایی مانند تالارها و ایوان‌ها صورت پذیرفت.

معماری چشم‌نواز حرم

معماری این مجموعه به سبب ساخت در زمان‌های متفاوت و ترکیب هنر چند سلسله، چهره‌ای خاص و چندلایه دارد. طرح کلی بنا چهارضلعی است و دو طبقه تاق‌بندی در پیرامون آن دیده می‌شود. شمار اضلاع تاق‌بندی‌ها در طبقات متفاوت است؛ تاق‌های طبقه نخست هشت‌ضلعی و در طبقه دوم شانزده‌ضلعی هستند.

پلان اصلی بنا بر پایه یک شانزده‌ضلعی شکل گرفته است. از دیگر ویژگی‌های حرم می‌توان به آینه‌کاری‌های ظریف، منبت‌کاری و خاتم‌کاری در فضاهای داخلی اشاره کرد. اجزای شاخص مجموعه به شرح زیر است:

گنبد و گلدسته‌ها

بخش گنبدی از کهن‌ترین عناصر بناست و در دوره صفوی ساخته شده است. روکش طلایی گنبد و گلدسته‌ها در عهد قاجار انجام گرفت. گنبد با تناسبات چشم‌نواز خود از دور و نزدیک نگاه زائران را به خود جلب می‌کند.

ضریح

نخستین ضریح که در دوره صفوی نصب شد، از جنس چوب بود و تا زمان فتحعلی‌شاه قاجار تغییر نکرد. در دوره او ضریح نقره‌ای جایگزین ضریح چوبی شد.

امام‌زاده حمزه

شاه عبدالعظیم در زمان حیات نسبت به امام‌زاده حمزه ارادت ویژه‌ای داشت؛ از این رو پس از وفات، در کنار بقعه او به خاک سپرده شد. امروزه بقعه امام‌زاده حمزه به مجموعه حرم متصل است. ایشان فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است.

امام‌زاده طاهر

امام‌زاده طاهر از نوادگان امام سجاد (ع) است و بقعه او در سمت شرقی صحن حرم قرار دارد.

باغ طوطی

باغ طوطی از بخش‌های کهن مجموعه است. در گذشته مدرسه‌ای بزرگ در این محوطه قرار داشت و امروز به آرامگاهی مهم بدل شده که شماری از نامداران در آن به خاک سپرده شده‌اند.

آرامگاه‌ها

در دوره‌ای آرامگاه رضا شاه و ناصرالدین شاه قاجار نیز در این مجموعه قرار داشت که پس از انقلاب تخریب شد. اکنون چند آرامگاه مربوط به نزدیکان برخی پادشاهان قاجار در حرم دیده می‌شود.

موزه

موزه حرم با وسعتی نزدیک به 3000 متر مربع در سه طبقه بنا شده و بخش‌های گوناگونی دارد، از جمله:

• اشیای سفالی قدیمی؛
• شاهنامه مصور؛
• نسخه‌های خطاطی و خوش‌نویسی؛
• مدال‌های طلای اهدایی ورزشکاران و… .

مسجد جامع شاه عبدالعظیم

در شمال مجموعه، مسجد جامع قرار گرفته که ساخت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. در گذشته در دو سوی مسجد دو نقاره‌خانه وجود داشت که هر یک ساعتی مخصوص داشتند. امروز تنها یکی از این ساعت‌ها باقی است.

مدرسه برهان

مدرسه برهانیه یا مدرسه عتیق در زمان طغرل بیک سلجوقی ساخته شد. این بنا طی سده‌ها چند بار مرمت شده و اکنون به عنوان مدرسه علمیه فعال است.

بازار شاه عبدالعظیم

بازار مجاور حرم در دوره صفوی ایجاد و در دوره قاجار بازسازی شد. این بازار دارای چهارسوقی با سقف گنبدی زیباست. در ضلع غربی آن کاروانسرای دوقلو و در ضلع شرقی میدانی کوچک قرار دارد.

صحن‌ها

حرم شاه عبدالعظیم حسنی پنج صحن دارد که عبارت‌اند از:

1. صحن شمالی یا عتیق؛
2. صحن شمال غربی یا باغ طوطی؛
3. صحن غربی یا ناصر؛
4. صحن شمال شرقی یا باغچه علی جان؛
5. صحن جنوبی یا امامزاده حمزه.

ایوان‌ها

مجموعه دارای دو ایوان در اضلاع شرقی و شمالی است. درگاه اصلی در ایوان شمالی قرار دارد. این ایوان همراه با صحن شمالی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد و 10 ستون سنگی بلند و باشکوه دارد. بر فراز ایوان کتیبه‌ای دیده می‌شود که تاریخ ساخت و نام معمار بر آن آمده است.

رواق‌ها

رواق‌های حرم شامل موارد زیر است:

• رواق شرقی؛
• رواق شمالی؛
• رواق غربی یا بالاسر.

چه کسانی در حرم شاه عبدالعظیم دفن هستند؟

چهره‌های سرشناس بسیاری در آستان حضرت عبدالعظیم آرمیده‌اند؛ از جمله:

• قائم مقام فراهانی
• ناصرالدین شاه قاجار
• سید ضیاء الدین طباطبایی
• شیخ محمد خیابانی
• امیری فیروزکوهی
• طیب حاج‌رضایی
• ادیب الممالک فراهانی
• دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر، و
• ستارخان

این افراد از عالمان دین، مفسران قرآن و شخصیت‌های برجسته ملی و مذهبی بوده‌اند. شایان توجه است که رضاشاه پهلوی نیز زمانی مقبره‌ای برای خود در اینجا بنا کرده بود.

از حرم شاه عبدالعظیم حسنی بازدید کنید

آستان شاه عبدالعظیم حسنی به عنوان یکی از جاذبه‌های برجسته شهر ری، نمایانگر هنر معماری ایرانی است. بازار پیوسته به حرم نیز از بازارهای قدیمی و سرپوشیده کشور به شمار می‌رود که در دوره صفوی بنیان گذاشته شد و به بازار شهر ری معروف است. اگر ساکن تهران هستید یا قصد سفر به این شهر را دارید، دیدار از شهر ری و گنجاندن بازدید از جاذبه‌های تاریخی آن در برنامه سفر توصیه می‌شود.

پرسش های متداول درباره حرم شاه عبدالعظیم

پرسش و پاسخ‌های زیر برای افزایش آگاهی شما درباره موضوع این مطلب تنظیم شده است. اگر پاسخ سوال خود را در بخش‌های زیر نیافتید، می‌توانید در قسمت دیدگاه‌ها مطرح کنید تا در اولین فرصت پاسخ داده شود.

چرا او را «شاه عبدالعظیم» می‌نامند؟

نام اصلی ایشان عبدالعظیم حسنی است. ایرانیان به دلیل ارادت، لقب «شاه» را به او داده‌اند. پیش از قرن هجدهم میلادی در منابع، این لقب کمتر به کار رفته است.

قدمت بنای حرم به چه زمانی بازمی‌گردد؟

بر پایه شواهد، هسته نخستین حرم در دوران سلجوقیان و آل بویه بنا شده است. در دوره ایلخانی تکمیل بنا پیگیری شد و در دوره‌های صفوی و قاجار نیز بخش‌هایی افزوده یا بازسازی گردید.